Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ φ.1730

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 41

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης 

Καθηγητής Μουσικής

Τελικώς αυτός ο ιός, βρε παιδί μου, βρίσκεται πάντα ένα βήμα μπροστά από όλους τους πολεμίους του. Μόλις κοντεύουμε να τον πιάσουμε (εμβόλια, μάσκες, φάρμακα…) όλο και μεταλλάσσεται κι όλο από κοντά του τρέχουμε και δεν φτάνουμε κι όλο πιο μέσα κλεινόμαστε, υπό τις αυστηρές οδηγίες των ειδικών ή των «ειδικών», αν προτιμάτε.

Η λέξη αυστηρός ετυμολογείται εκ του ρήματος άFω>αύω (=ξηραίνω, ηχώ, φυσώ, βροντάω), ρήμα που δίνει το επίθετο αύος (=ξηρός). Να δείτε τώρα πώς πέρασε μέσω της λατινικής και στις άλλες λατινογενείς γλώσσες. Το αυστηρός έγινε austerus κι από κει στην γαλλική austère , στην ιταλική και την ισπανική austero , στην αγγλική austere και στην γερμανική hart , εκ του κρατύς (σκληρός). Και σήμερα, όταν θέλουμε να περιγράψουμε έναν σκληρό, αυστηρό, άκαμπτο άνθρωπο τον λέμε στεγνό («ξηραμένο», κατά κάποιον τρόπο).

Πάντως τα μέτρα, έτσι όπως μας τα …παίρνουνε, σε ασανσέρ φέρνουν. Μία πάνω, μία κάτω. Η λέξη είναι αντιδάνειο εκ της γαλλικής ( ascenseur ) αλλά η ρίζα της είναι στην ελληνική και συγκεκριμένα εκ της πρόθεσης άντα (προς) + σκάνδαλον . Σκανδάληθρον είναι το ελατήριο που τινάσσεται προς τα πάνω αλλά και το κεκαμμένο ραβδάκι ή ξυλαράκι της παγίδας, που στήνουμε για τα ζώα. Η ετυμολογία του σκανδάλου και του σκανδαλήθρου επομένως είναι το σκαμβός (στραβός, στρευλός, κεκαμμένος) + λάθρα και του σκαμβός εκ του κάμπτω (το σ προτάσσεται και το π>β ). Οι Λατίνοι έφτιαξαν τον τύπο ad+scando (=ανεβαίνω) και scandalum είπαν το ελατήριο. Από κει οι Γάλλοι είπαν την ανύψωση ascension , οι Ιταλοί ascensione και το ασανσέρ ascensore , οι Ισπανοί αντιστοίχως ascencion και ascencor , οι Άγγλοι ascension και lift (εκ του ελαφρίζω =ανυψώνω) και οι Γερμανοί τον ελαφρύ luftig , εκ του ελαφρίζω επίσης.

Μ’ αυτά τα μέτρα, λέει, έπεσε κατακόρυφα ο τζίρος των καταστημάτων. Άλλη ωραία λέξη κι αυτή αλλά με μη αναμενόμενη ετυμολογία. Πρόκειται για το ρήμα γυράω (=κάμπτω, στρέφω, περικυκλώνω). Οι Λατίνοι άλλαξαν το πρώτο γράμμα από γ>β και το είπαν viro , ρίζα που κράτησαν και οι Γάλλοι, virer . Οι Ιταλοί, οι Ισπανοί και οι Άγγλοι κράτησαν το ελληνικό γ , ως g και το ονόμασαν αντιστοίχως girare , girar , gyrastion (=περιστροφή). Οι Γερμανοί ονόμασαν Giro την οπισθογράφηση. Το ίδια ακριβώς λέξη χρησιμοποίησαν οι Ιταλοί με τους Ισπανούς για τον …γύρο. Θυμηθείτε και το ναυτικό παράγγελμα «βίρα τις άγκυρες» , δηλαδή σηκώστε, τυλίξτε τις γύρω από την ειδική βάση. Ο τζίρος , ως έννοια, σημαίνει τον «κύκλο εργασιών» , που έλεγαν και οι παληοί, δηλαδή τι είσπραξη κάνει κάποιος την ημέρα ή τον μήνα ή τον χρόνο, πόσα λεφτά «γυρίζει».

Πάνε κι έρχονται τα ασθενοφόρα, όπως δείχνουν συνέχεια τα διάφορα χρυσοπληρωμένα κανάλια, οι διάφορες αντένες (κεραίες). Η αντένα είναι αντιδάνειο εκ της ιταλικής ( antenna ), με ομόηχες και σχεδόν ίδιες λέξεις στα Γαλλικά, τα Ισπανικά, τα Αγγλικά και τα Γερμανικά: Antenne , antenna , antenna , Antenne . Στα Λατινικά είναι antemna και σημαίνει το επίκριο, δύο ξύλα, το ένα πλάγιο επί ιστού, άρμενο, στην ναυτική ορολογία. Η ελληνική του ρίζα είναι το ρήμα εν-τέμνω , που επί ξύλου σημαίνει εγκόπτω. Η κεραία είναι τεμνόμενα ξύλα, που με τον ιστό σχηματίζουν σταυρό.

Το επόμενο βασανιστήριο για τους απειθάρχους πολίτες (ναι, εμείς φταίμε, όχι αυτοί) είναι η σταύρωση, για παραδειγματισμό και μάλιστα σε κεραία καναλιών, για να υπάρχει και ο αντίστοιχος συμβολισμός και συσχετισμός!

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας