Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1885)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Δεν ξέρω αν το έχετε παρατηρήσει αλλά ΔΕΝ «είμαστε (καθόλου) μια ωραία ατμόσφαιρα», κατά τον αμίμητο Ηλιόπουλο. Εκτός των δεινών που υφίσταται ο παγκόσμιος πληθυσμός, παρατηρούμε ότι έχουν αυξηθεί σε κάθε μας κοινωνική πτυχή τα φαινόμενα εξαπάτησης των ανθρώπων, είτε εκ μέρους του πολιτικού προσωπικού, είτε εκ των παντός είδους εταιρειών, που μας εκμεταλλεύονται ασυστόλως και με την ανοχή αν όχι και την υποστήριξη των πρώτων, είτε εκ των κάθε λογής μικροαπατεώνων, είτε… είτε…
Ωραία λέξη η απάτη και με ενδιαφέρουσα προέλευση. Σύνθετη λέξη εκ της πρόθεσης από+άτη, όπου Άτη η θεά της βλάβης, κατά την Μυθολογία. Η άτη όμως είναι ηχομίμητη λέξη, με ρίζα ταF-, που είναι ο ήχος όταν χτυπάμε κάτι, και αναλόγως του παραγομένου ήχου έχουμε τις ρίζες ταφ-, ταυ-, ταμ-, ταπ-, τακ-, τυπ-, τεκ-,τικ-, τοπ- κ.ά., που δημιούργησαν τα ρήματα τύπ-τω (=χτυπώ, πλήττω), α(επιτατ.)-τάω/ομαι, ου-τά-ω, με την ίδια σημασία με το τύπτω. Η άτη, λοιπόν, ετυμολογείται εκ του επιτατ. α+τα, με α>η. Η θεά που προανέφερα δηλώνει πλήγμα θεόθεν, δηλαδή το θόλωμα, την τύφλωση του νου, αυτού που διαπράττει την ύβριν (=σοβαρό παράπτωμα, προσβολή των θεών). Η απ(ο)άτη μας δηλώνει πως αυτός που την εφαρμόζει μάλλον γλυτώνει, εκφεύγει της θεϊκής τιμωρίας. Στην αρχαία Μυθολογία όμως υπάρχουν πλείστες άλλες θεότητες, που αποκαθιστούν τα πράγματα και μάλιστα με τιμωρίες. Αν συνεχιστεί η Ύβρις, τότε επέρχεται η Νέμεσις (οργή, εκδίκηση) και η Τίσις (τιμωρία).
Συνήθης λαϊκή τιμωρία των απατεώνων είναι να τους κάνουν «τόπ-ι στο ξύλο» (να ’τη πάλι η ρίζα τοπ-), αν συλληφθούν επ’ αυτοφώρω. Τουλάχιστον παληότερα. Τώρα προστατεύονται από την «τυφλή» …μεγαλοκοπέλα!!
Μιας και αναφερόμαστε σε θεούς, ας δούμε την ετυμολογία τους.
Η λέξη θεός είναι ταυτόσημη με την λέξη άνθρωπος. Παράγεται εκ του ρήματος θάω (=βλέπω) αλλά και εκ του ρήματος θέω (=τρέχω), ο θηρευτής δηλαδή, ο θοός, ο ευκίνητος, ο οξύς και τραχύς, για να μπορεί να πιάνει την τροφή του. Άλλες λέξεις που έχουν προκύψει, με την ίδια νοηματική προέκταση, είναι: Θήραμα, θόρυβος, θραγμός, θρόος, θάμνος, θέσις, θοός, θρήνος, θέα, θήρα, θύρα, θηλειά, θυμός, θάρρος, θάνατος κλπ.
Πάμε στον Κρατύλο του Πλάτωνα, του οποίου η βασική αρχή του διαλόγου του είναι πως κάθε γράμμα έχει την σημασία που ταιριάζει στο σχήμα του (σημαίνον και σημαινόμενο), άποψη που αποτελεί και την αρχή της σύγχρονης γλωσσολογίας.
«ἅτε οὖν αὐτὰ ὁρῶντες πάντα ἀεὶ ἰόντα δρόμῳ καὶ θέοντα, ἀπὸ ταύτης τῆς φύσεως τῆς τοῦ θεῖν “θεοὺς” αὐτοὺς ἐπονομάσαι·. [Επειδή λοιπόν έβλεπαν ότι όλα αυτά εκινούντο πάντοτε με ταχύτητα κι ότι πάντοτε έτρεχαν, απ’ αυτήν την σημασία του θέω (=τρέχω) «θεούς» τους ονόμασαν] Κρατύλος, 397.d2.
«Τὸν δὲ αἰθέρα τῇδὲ πῃ ὑπολαμβάνω, ὅτι ἀεὶ θεῖ περὶ τὸν ἀέρα ρέων "ἀειθεὴρ" δικαίως ἂν καλοῖτο» [Η ονομασία του αιθέρος νομίζω πως περίπου έτσι σχηματίστηκε: επειδή, δηλαδή, πάντοτε τρέχει (ἀεὶ θεῖ) γύρω από τον αέρα “αειθεήρ” θα μπορούσε κανονικά να ονομάζεται] Κρατύλος, 410.b6.
Πάμε τώρα στο γράμμα «Θ» κι ας δούμε ποιους αποκάλεσαν θεούς οι πανάρχαιοι κάτοικοι της αναδυθείσης Πελαγονικής οροσειράς, η κορυφή της οποίας ήταν ο «αιπύς και αιγλήεις Όλυμπος» (Ιλιάδα, Ε, 868). Την απάντηση την δίνει ένα άλλο μεγάλο έργο, η Θεογονία του Ησιόδου: «Γείνατο δ’ οὔρεα μακρά, θεῶν χαρίεντας ἐναύλους». Το γείνατο είναι το ρήματος γείνομαι, που θα πει παίρνω υπόσταση, οντότητα, εκ φύσεως. Σ’ αυτήν, λοιπόν, την εκ φύσεως δημιουργηθείσα οροσειρά εγκατέστησαν τις κατοικίες τους οι θεοί-άνθρωποι.
Προσπαθώντας να ανακαλύψουμε την αρχή του ηχητικού ερεθίσματος «Θ», ας μεταφερθούμε σε μια ενέδρα που έστησαν οι πρώτοι θηρευτές-άνθρωποι για να πιάσουν, ας πούμε, κάποια μικρά ελάφια, την τροφή τους. Κάνουν απόλυτη ησυχία, για να μην τους αντιληφθούν τα ζώα που βόσκουν αμέριμνα. Μέσα σ’ αυτήν την ησυχία ακούγεται μόνο ο θ-ραγμός από τα βελανίδια που μασούν τα ελάφια, ο θ-ρόος (=θόρυβος), που προκαλούν τρέχοντας από δω κι από κει μέσα στα ξερά χορτάρια, θ-ρυμματίζοντάς τα. Μόλις οι θ-ηρευτές αποφασίσουν πως ήρθε η ώρα, βγαίνουν από τους θ-άμνους και οδηγούν (ελ-αύνουν) όσα ζώα δεν σκοτώθηκαν από τα βέλη τους προς τις θ-ηλιές (παγίδες), που είχαν στήσει.
Το παράδειγμα αυτό δείχνει πως το πρώτο αίτιο που οδήγησε τον άνθρωπο στην θ-ήρα δεν ήταν η θ-έα αλλά η ανάγκη της τροφής. Αυτή η ανάγκη τον υποχρέωσε να συνεννοηθεί με μίμηση φθόγγων με σημασίες, με κινήσεις του σώματος και με εκφράσεις του προσώπου. Έτσι, εκ της ρίζας ΘΑF- παρήχθη το θά-ω, με την σημασία τού ότι ο ήχος «Θ» θα προέτρεπε κάποιον να στρέψει το βλέμμα του προς τον θόρυβο που αυτό έκανε (το Θ), ως ισχυρός ήχος.
Η λέξη θ-εός δεν έχει το ίδιο νοηματικό περιεχόμενο με την «θεότητα», όπως αυτή δόθηκε αργότερα ως έννοια ή αίτιο της δημιουργίας τού κόσμου. Οι πανάρχαιοι Έλληνες εκλάμβαναν ως δημιουργό την φύση, διότι κατ’ αυτούς αρχή της γενέσεως των όντων υπήρξε ο Ωκεανός (το υγρό στοιχείο) και τροφός δύναμις η εντός του ύδατος υπάρχουσα (Τηθύς). Ως πανάρχαιους Έλληνες θωρεί ο Αριστοτέλης «τους παμπαλαίους και πολύ προ της νυν γενέσεως και πρώτους θεολογήσαντες». Στην Θεογονία οι «παμπάλαιοι» συγγραφείς ομιλούν περί του ρηγματικού συμβάντος (χάος), απ’ όπου αρχίζει η κίνηση προς την δημιουργία. Ο Ηρόδοτος (Ευτέρπη, 52-55) θεωρεί ότι «θεοὺς δὲ προσωνόμασαν σφέας (αὐτοὺς τοὺς ἴδιους) ἀπὸ τοῦ τοιούτου, ὅτι κόσμῳ θέντες τὰ πάντα πρήγματα (πράγματα) καὶ πάσας νομὰς εἶχον».
Μετά όμως τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνος χάθηκε ο μεγάλος πολιτισμός κάτω από τις λάσπες του κι όταν αργότερα άρχισαν να έρχονται στο φως τα επιτεύγματα εκείνου του πολιτισμού η ιστορία σκεπάστηκε από τους μύθους των λαών. Τότε, το όνομα θεός, που κάποτε είχε την σημασία του ανθρώπου και αργότερα του επιχθόνιου (του επί της γης) φύλακα των θνητών ανθρώπων («Διὸς ἀγαθοὶ φύλακες θνητῶν ἀνθρώπων, πλουτοδότες, βραβεῖο τῶν ὁποίων ἦταν τὸ βασιλικὸ ἀξίωμα», Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, στ. 110-126) έγινε στους βαρβάρους συνώνυμο του δημιουργού του σύμπαντος και εκ των βαρβάρων το παρέλαβαν εκ νέου οι Πελασγοί («παρὰ δὲ Πελασγὼν Ἕλληνες ἐξεδέξαντο ὕστερον». Βιβλίο Β΄ 52).
Έτσι έφτασε στους ανθρώπους η έννοια της λέξεως θεός.
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο