Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1814)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
|
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά - 26
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
Σήμερα, αγαπητοί αναγνώστες, θα ασχοληθώ με το φλέγον θέμα των ημερών, που βεβαίως δεν είναι τωρινό αλλά έχει μακρά ιστορία στην ελληνική κοινωνία κι απλώς εσχάτως έχει λάβει την μορφή χιονοστιβάδος. Θα προσπαθήσω δε, μέσα από αδιαμφισβήτητα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων σοφών, να καταδείξω την διαστρέβλωση που έχουν υποστεί στις μέρες μας έννοιες ολοκάθαρες και ως προς το νόημά τους και ως προς τον σκοπό της διαστρέβλωσής τους.
Στο σημερινό φύλλο, λοιπόν, θα μας απασχολήσει το θέμα της ηθικής των αρχαίων σοφών, την, κατά πολλούς «ερευνητές», αμφίβολη και πολλάκις επιλήψιμη. Σας είναι πιθανόν γνωστή η κρατούσα άποψη πως ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Φαίδων και άλλες κορυφαίες προσωπικότητες της αρχαιότητος επεξέτειναν τα γούστα τους, εκτός αυτών που αρμόζουν στο φύλο τους, στους μαθητές τους, με τους οποίους δήθεν διατηρούσαν ομοφυλοφιλική σχέση.
Ξεκινάμε με την λέξη εταίρος. Στις φιλοσοφικές σχολές τής αρχαιότητας και μέχρι το 529 μ.Χ., οπότε ο Ιουστινιανός Α΄ ο Μέγας(!!) έκλεισε την Ακαδημία τού Πλάτωνος, οι δάσκαλοι αλλά και οι μαθητές αποκαλούνταν μεταξύ τους εταίροι, ανεξαρτήτως ποιος δίδασκε και ποιος διδασκόταν. «Δικαιότατος γαρ ει τους του εταίρου λόγους απαγγέλειν» (Πλάτωνος, «Συμπόσιον» 172Β), δηλαδή «εσύ είσαι άλλωστε ο αρμοδιώτερος να ανακοινώνεις τις ομιλίες τού φίλου σου». Το παραπάνω απόσπασμα είναι η προσφώνηση που κάνει ο Γλαύκος προς τον Απολλόδωρο, προκειμένου ο τελευταίος να επαναδιηγηθεί τους λόγους τού Σωκράτη, καθότι θεωρείται σύντροφος, «εταίρος» του. Στον «Φαίδρο» (118α) του Πλάτωνα και στα «Ρητορικά» του Αριστοτέλη (1398Β31) μνημονεύεται πως εταίρο φώναζαν και οι μαθητές τον Σωκράτη. Επίσης οι ίδιοι οι μαθητές λέγονταν όχι μόνο εταίροι αλλά και ερασταί, δηλαδή θαυμαστές. Η προσφώνηση εντός των φιλοσοφικών σχολών, η οποία δεν περιορίζει την ονομασία τού εταίρου στον διδάσκοντα ή στον διδασκόμενο, έχει την σημασία τής οικειότητας, της συχνής επαφής διδασκάλου και μαθητού και τον αμοιβαίο σεβασμό τής οντότητας εκάστου, σε σχέση ισότητας μεταξύ τους. Όντως υπέροχο δείγμα αμοιβαιότητας σεβασμού, το οποίο είναι είδος προς αναζήτηση στις σημερινές θλιβερές βαθμίδες εκπαίδευσης. Αν αναζητήσουμε την σημασία τής λέξεως εταίρος στο Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Δ. Δημητράκου, διαβάζουμε: «Εταίρος: σύντροφος επί το πλείστον επί των ακολούθων αρχηγού τινος, σύντροφος εν τοις όπλοις… Επί των μαθητών ή ομιλητών των αρχαίων διδασκάλων… Εν τω πληθ. οι συμφοιτηταί, οι συμμαθηταί… Σπανίως επί εραστών …». Η λέξη είναι σύνθετη και ετυμολογείται εκ δύο ρημάτων, του φάσκω (=λέγω, φάτις =λόγος, κρίση) και του άρω. Φατ-αρος >φέτ-αρος (α>ε) >έταρος (το φ έγινε δασεία) >εταίρος (α>αι). Υπάρχει και άλλη άποψη πως η λέξη προέρχεται εκ του ετεός (=αληθής, πραγματικός, γνήσιος, εκ της προστακτικής του ειμί, είτ-ω) ή εκ του παραγώγου, έτης-ου (=συγγενής, ομόφυλος, οικείος, μακρινός συγγενής, δικός).
Ας πάμε τώρα στην λέξη εραστής. Προέρχεται εκ του ρήματος εράομαι-ώμαι, που θα πει επιθυμώ σφοδρώς, έχω κλίση σε κάτι, έχω λαχτάρα. Η Διοτίμα, η επί των ερωτικών διδάσκαλος του Σωκράτη, χωρίς να έχει σωματική ερωτική επαφή με τον μαθητή της, «αυτή εχρημάτισε και δι’ εμέ διδάσκαλος εις το κεφάλαιον του έρωτος» λέει ο ίδιος ο Σωκράτης («Συμπόσιον», 201Δ). Η ερώτηση είναι τόκος, τέκνο έρωτος. «Τόκος εν τω καλώ» λέει η Διοτίμα (206Β), γιατί ο σφόδρα ερωτευμένος με την μάθηση εκφράζει ασυγκράτητος το ενδιαφέρον του δια των ερωτήσεων. Η ουσία συνεπώς της λέξεως εταίρος έχει την ρίζα της όχι στην σωματική αλλά στην ψυχική ερωτική διάθεση του ερωτώντος. Αυτός που ερωτά είναι κατά βάσιν ερωτικός, με την σημασία τής έλξεως, που κατατείνει στην πνευματική ηδονή, η οποία θάλλει εντός τού αγαθού και της αλήθειας τής αρετής και όχι της σωματικής έλξεως, των παθών και της φθοράς («Φίληβος», 63Δ-64). Ο εταίρος είναι εκείνος, ο οποίος, εφορμώμενος εξ ιερού έρωτος, με απόλυτη εμπιστοσύνη και οικειότητα, μεταβιβάζει σοφές σκέψεις και γνώσεις στον ερατό (προσφιλή, αγαπητό), ασχέτως φύλου και χωρίς την γενετήσια επαφή, κατά αναλογία των θείων οντοτήτων Θέμιδος/Διός και των θνητών Διοτίμας/Σωκράτους.
Αλλά περισσότερα περί έρωτος, εραστού, παιδεραστού, ομοφυλοφίλων και άλλων ..παρεξηγημένων εννοιών θα πούμε στο επόμενο φύλλο.
Στο σημερινό φύλλο, λοιπόν, θα μας απασχολήσει το θέμα της ηθικής των αρχαίων σοφών, την, κατά πολλούς «ερευνητές», αμφίβολη και πολλάκις επιλήψιμη. Σας είναι πιθανόν γνωστή η κρατούσα άποψη πως ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Φαίδων και άλλες κορυφαίες προσωπικότητες της αρχαιότητος επεξέτειναν τα γούστα τους, εκτός αυτών που αρμόζουν στο φύλο τους, στους μαθητές τους, με τους οποίους δήθεν διατηρούσαν ομοφυλοφιλική σχέση.
Ξεκινάμε με την λέξη εταίρος. Στις φιλοσοφικές σχολές τής αρχαιότητας και μέχρι το 529 μ.Χ., οπότε ο Ιουστινιανός Α΄ ο Μέγας(!!) έκλεισε την Ακαδημία τού Πλάτωνος, οι δάσκαλοι αλλά και οι μαθητές αποκαλούνταν μεταξύ τους εταίροι, ανεξαρτήτως ποιος δίδασκε και ποιος διδασκόταν. «Δικαιότατος γαρ ει τους του εταίρου λόγους απαγγέλειν» (Πλάτωνος, «Συμπόσιον» 172Β), δηλαδή «εσύ είσαι άλλωστε ο αρμοδιώτερος να ανακοινώνεις τις ομιλίες τού φίλου σου». Το παραπάνω απόσπασμα είναι η προσφώνηση που κάνει ο Γλαύκος προς τον Απολλόδωρο, προκειμένου ο τελευταίος να επαναδιηγηθεί τους λόγους τού Σωκράτη, καθότι θεωρείται σύντροφος, «εταίρος» του. Στον «Φαίδρο» (118α) του Πλάτωνα και στα «Ρητορικά» του Αριστοτέλη (1398Β31) μνημονεύεται πως εταίρο φώναζαν και οι μαθητές τον Σωκράτη. Επίσης οι ίδιοι οι μαθητές λέγονταν όχι μόνο εταίροι αλλά και ερασταί, δηλαδή θαυμαστές. Η προσφώνηση εντός των φιλοσοφικών σχολών, η οποία δεν περιορίζει την ονομασία τού εταίρου στον διδάσκοντα ή στον διδασκόμενο, έχει την σημασία τής οικειότητας, της συχνής επαφής διδασκάλου και μαθητού και τον αμοιβαίο σεβασμό τής οντότητας εκάστου, σε σχέση ισότητας μεταξύ τους. Όντως υπέροχο δείγμα αμοιβαιότητας σεβασμού, το οποίο είναι είδος προς αναζήτηση στις σημερινές θλιβερές βαθμίδες εκπαίδευσης. Αν αναζητήσουμε την σημασία τής λέξεως εταίρος στο Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Δ. Δημητράκου, διαβάζουμε: «Εταίρος: σύντροφος επί το πλείστον επί των ακολούθων αρχηγού τινος, σύντροφος εν τοις όπλοις… Επί των μαθητών ή ομιλητών των αρχαίων διδασκάλων… Εν τω πληθ. οι συμφοιτηταί, οι συμμαθηταί… Σπανίως επί εραστών …». Η λέξη είναι σύνθετη και ετυμολογείται εκ δύο ρημάτων, του φάσκω (=λέγω, φάτις =λόγος, κρίση) και του άρω. Φατ-αρος >φέτ-αρος (α>ε) >έταρος (το φ έγινε δασεία) >εταίρος (α>αι). Υπάρχει και άλλη άποψη πως η λέξη προέρχεται εκ του ετεός (=αληθής, πραγματικός, γνήσιος, εκ της προστακτικής του ειμί, είτ-ω) ή εκ του παραγώγου, έτης-ου (=συγγενής, ομόφυλος, οικείος, μακρινός συγγενής, δικός).
Ας πάμε τώρα στην λέξη εραστής. Προέρχεται εκ του ρήματος εράομαι-ώμαι, που θα πει επιθυμώ σφοδρώς, έχω κλίση σε κάτι, έχω λαχτάρα. Η Διοτίμα, η επί των ερωτικών διδάσκαλος του Σωκράτη, χωρίς να έχει σωματική ερωτική επαφή με τον μαθητή της, «αυτή εχρημάτισε και δι’ εμέ διδάσκαλος εις το κεφάλαιον του έρωτος» λέει ο ίδιος ο Σωκράτης («Συμπόσιον», 201Δ). Η ερώτηση είναι τόκος, τέκνο έρωτος. «Τόκος εν τω καλώ» λέει η Διοτίμα (206Β), γιατί ο σφόδρα ερωτευμένος με την μάθηση εκφράζει ασυγκράτητος το ενδιαφέρον του δια των ερωτήσεων. Η ουσία συνεπώς της λέξεως εταίρος έχει την ρίζα της όχι στην σωματική αλλά στην ψυχική ερωτική διάθεση του ερωτώντος. Αυτός που ερωτά είναι κατά βάσιν ερωτικός, με την σημασία τής έλξεως, που κατατείνει στην πνευματική ηδονή, η οποία θάλλει εντός τού αγαθού και της αλήθειας τής αρετής και όχι της σωματικής έλξεως, των παθών και της φθοράς («Φίληβος», 63Δ-64). Ο εταίρος είναι εκείνος, ο οποίος, εφορμώμενος εξ ιερού έρωτος, με απόλυτη εμπιστοσύνη και οικειότητα, μεταβιβάζει σοφές σκέψεις και γνώσεις στον ερατό (προσφιλή, αγαπητό), ασχέτως φύλου και χωρίς την γενετήσια επαφή, κατά αναλογία των θείων οντοτήτων Θέμιδος/Διός και των θνητών Διοτίμας/Σωκράτους.
Αλλά περισσότερα περί έρωτος, εραστού, παιδεραστού, ομοφυλοφίλων και άλλων ..παρεξηγημένων εννοιών θα πούμε στο επόμενο φύλλο.
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής και Διευθυντής Χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο