Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1836)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
(τελευταίο)
Μερικές εκ των εις τον άλιον-ήλιον πλείστων όσων αναφορών σε αρχαία κείμενα. Στα παρακάτω εδάφια ο ήλιος παρουσιάζεται ως πυρ, που βγαίνει, τρέφεται από το υγρό στοιχείο, την θάλασσα. «Τόν ήλιον τρέφεσθαι τω ύγρω...» (Αριστοτέλους Μετεωρολογικά Β 2, 354).
«Άλιος ων, ώς έξ άλός, ηγουν θαλάσσης, την γένεσιν εχων» (σχόλια Εις Ήσίοδον, 154), δηλ. ο ήλιος έχει γεννηθεί από την άλα-θάλασσα.
«Ό ήλιος, διάπυρος ων, ελκει εις εαυτόν την της θαλάσσης ύγρότητα, έξ ών αί νεφέλαι» (Αριστοφάνους Νεφέλαι 571), δηλ. ο ήλιος, επειδή είναι διάπυρος, τραβάει την υγρότητα/υγρασία της θάλασσας και δημιουργούνται έτσι τα νέφη.
«Ηλιος έστίν άναμμα νοερόν θαλασσίων ύδάτων» (Σχόλια Vaticana εις Διονύσιον Θράκα, ρ. 121), δηλ. ο ήλιος είναι σαν να ’χουνε πάρει φωτιά τα νερά τής θάλασσας. Κάτι αντίστοιχο υποστηρίζουν και οι Στωικοί, όπως μας πληροφορεί ο Γαληνός: «Οί Στωικοί τόν ήλιον, άναμμα νοερόν έκ θαλάσσης» (Γαληνού Περί Φιλοσόφου Ιστορίας)
«Τοις δ’ άπό της στοάς (Στωικοί) ήλιον μέν τρέφεσθαι έκ της άπό της θαλάσσης άναθυμιάσεως έδόκει, σελήνην δ’ έκ τών πηγαίων καί ποταμίων ύδάτων, τά δ’ άστρα έκ της άπό γης άνα θυμιάσεως» (Πορφυρίου Περί των εν Οδυσσεία των Νυμφών Άντρου, 4-5), δηλ. οι Στωικοί θεωρούσαν ότι ο Ήλιος τρέφεται από τις αναθυμιάσεις/εξατμίσεις της θάλασσας, η Σελήνη από τα πηγαία και ποτάμια ύδατα, τα δε άστρα από ό,τι εξατμίζεται από την Γη. «Πίνει θάλασσα αύρας, ό δέ ήλιος θάλασσαν» (Ανακρεόντεια ΧΙΧ), δηλ. η θάλασσα πίνει τους αέρηδες, ο δε ήλιος την θάλασσα.
«Ό ήλιος άνάγει τό ύδωρ, τό άναχθέν ύδωρ πάλιν καταβαίνει, ή άναχθείσα άτμίς» (Αριστοτέλους Μετεωρολογικά, Β 3, 356), μια φοβερή περιγραφή τού τεράστιου αυτού Έλληνα φιλοσόφου, επί του πώς ανακυκλώνεται το νερό των θαλασσών από τον ήλιο! Ο ήλιος φέρνει/σηκώνει ψηλά το νερό κι αυτό ξαναπέφτει με την μορφή βροχής.
«Η θάλασσα, πρώην γλυκεία ουσα, άλμυρή γέγονεν, ύστερον του ήλίου καί της σελήνης καί τών άλλων άστέρων έξατμιζόντων αύτης τό πότιμον, ενθεν γάρ καί άλιος λέγεται ό ήλιος, παρά το έκ της άλός τρέφεσθαι» (Ολυμπιοδώρου Σχόλια εις Αριστοτέλους Μετεωρολογικά, 126), δηλ. η θάλασσα, που ήταν πρωταρχικώς γλυκειά, έγινε αλμυρή, διότι πιο μετά ο ήλιος, η σελήνη και τα άστρα εξάτμισαν το πόσιμο νερό της, ο δε ήλιος ονομάστηκε και άλιος, επειδή τρέφεται από την άλα-θάλασσα.
Νομίζω πως εξ όλων των ανωτέρω καταδεικνύεται, πέραν πάσης αμφιβολίας, πως ο ήλιος-άλιος συνδέεται αρρήκτως με το υγρό στοιχείο, με την άλα-θάλασσα και προφανώς πήρε και το όνομά του απ’ αυτήν.
Ο Θεός της αρχαιότητος που αντιπροσώπευε τον ήλιο ήταν ο Απόλλων (δωρικώς Απείλλων), τον οποίον πολλοί ετυμολογούν εκ του άπω+ειλίσσομαι, ο άνω ειλισσόμενος. Το ρήμα ειλίσσω συχνά χρησιμοποιείται επί του ηλιακού φωτός. «Ηλιε, θοοίς (=με ταχείς) ΐπποισιν είλίσσων ... κατά τήν του όλου ούρανοϋ δίνην» (Ευριπίδου Φοίνισσαι, 966).
Εκ του ρήματος ελύω παράγεται ο έλιξ, εκ του αλινδέω (=περιφέρομαι) και συγκεκριμένα τον παρακείμενο, ήλικα, παράγεται η ήλιξ, η ηλικία. Η λέξη αυτή (λέγεται και αλικία, με την συνήθη τροπή του η>α και αντιστρόφως) και εμπεριέχει κωδικοποιημένο ολόκληρο το ηλιοκεντρικό σύστημα, που διατύπωσε ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, έκλεψε και οικειοποιήθηκε ο Πολωνός Κοπέρνικος, αλλά που πρώτοι είχαν επακριβώς περιγράψει και διατυπώσει οι Ορφικοί, στους Ορφικούς Ύμνους. Όταν λέμε «τι ηλικία έχεις» εννοούμε κυριολεκτικώς πόσες φορές έχεις γυρίσει γύρω από τον ήλιο (έτος) από την στιγμή που γεννήθηκες.
Η ηλιακή θερμότητα λέγεται είλη ή έλη αλλά και αλέα. Αν η δασεία τραπεί σε «κ» έχουμε το κ-αλέα και εξ αυτής το επίθετο κ-αλός, με πλείστα παράγωγα. Ό,τι έρχεται από το μέρος του ηλίου και της ανατολής αυτού είναι κ-αλόν μας χαρίζει δηλαδή ζωή. Είναι το «έν πυρ'ικη λέω» (Οδύσσεια, θ 435), το κήλεον πυρ, το πυρ που ζεσταίνει και είναι απαραίτητο για την ίδια μας την ζωή.
Υψίστη αξία για τον Έλληνα «ζώειν καί όραν φάος ήελίοιο», να ζεις και να βλέπεις το φως του ήλιου.
Συμπερασματικώς, η ρίζα σελ- (=φως) προήλθε εκ του ηλίου (άλιος, ήλιος, έλιος, σέλιος) κι όχι ο ήλιος εκ της σελ-. Εξ αυτής της ακολουθίας προήλθε η σελήνη, το σέλας, τα ρήματα σελαγίζω, σελάω (=ακτινοβολώ) και εξ αυτών η σελένη (=λαμπάδα) αλλά και η Ελένη, η απαστράπτουσα, η ακτινοβολούσα, αυτή που θαμπώνει με την ομορφιά της.
Η αρχική πρωτότυπη λέξη, που σημαίνει το ύδωρ, είναι η άχα, η αχή, η αχώ, η ηχώ, που δηλώνει την θορυβώδη κίνηση που κάνει το νερό όταν κινείται ή όταν πέφτει. Οι Αχαιοί είναι οι λαοί της θάλασσας κατά κυριολεξία. Οι ποταμοί Αχελώος, Αχέρων, Ίναχος, Άραχθος, Αχάτης, Καχάλης (εξ ου καχλάζω, κοχλάζω), οι λίμνες Αχερουσία, Αχρίς, Αχινός, Άχερος, λέξεις που έχουν σχέση με το ύδωρ, όπως αχηβάς, αχερωίς (=το υδροχαρές δέντρο, η λεύκα), αχλύς, αχνός, άχνη (=ο αφρός της θάλασσας), άχλαξ (=η άμμος), αχρίς (=το αχλάδι, που είναι χυμώδες, ζουμερό), το ρήμα χέω κλπ.
Κατά το Ετυμολογικόν το Μέγα «κοινώς, παν ύδωρ όχελώος καλείται» και κατ’ ...εμέ αισθάνομαι τυχερός που ζω και τρέφομαι εκ του μεγαλυτέρου σε υδάτινο όγκο ποταμού της Ελλάδος, του Αχελώου.
Υπάρχουν εκατοντάδες παραπομπές σε λέξεις, που έχουν ως ρίζα τους την άλς, το ζωογόνο υγρό στοιχείο. Επέλεξα να σταχυολογήσω τα κατά την κρίση μου σπουδαιότερα και πιο εύληπτα για να σας παραθέσω.
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι
Καθηγητής μουσικής-διευθυντής χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο