Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1942)

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά –141

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

Όταν θέλουμε να εννοήσουμε πως κάποιος φέρεται απολυταρχικώς, τον λέμε Καίσαρα, κι αυτό διότι κατά την Ρωμαϊκή περίοδο ο Καίσαρ ήταν πράγματι ο απόλυτος μονάρχης και οι διαταγές του ήταν αδιαμφισβήτητες και αμέσως εκτελεστές. Ο τρόπος αυτός διοίκησης ήταν γνωστός ως καισαρισμός, η απομίμηση δηλ. του πολιτικού συστήματος του Καίσαρα, κατά τον οποίον ένα μόνο άτομο εξασκούσε όλες τις εξουσίες τού κράτους.

Την δόξα τού εκάστοτε Καίσαρος και την ανάλογη συμπεριφορά εζήλωσαν και σύγχρονοι ηγετίσκοι, συνήθως μαριονέτες των ισχυρών, που τους τοποθετούν σ’ αυτές τις πολύ νευραλγικές θέσεις για να κάνουν τις δουλειές τους. Κι όταν λέμε δουλειές για τους ισχυρούς, εννοούμε πως σ’ εμάς τους «πληβείους» θα φέρουν σίγουρα δυστυχία.

Κι επειδή το ελληνικό έθνος, που γέννησε το απόλυτο πολίτευμα της λαϊκής κυριαρχίας, την δημοκρατία, παρουσιάζει εσχάτως αφθονία τοιούτων ηγετίσκων, η στήλη δεν θα μπορούσε να μείνει αδιάφορη και να μη σχολιάσει ετυμολογικώς το θέμα.

Για την ετυμολογία του Καίσαρα, λοιπόν, βρήκα δύο εκδοχές. Η πρώτη έρχεται από το Λατινικό Λεξικό των Ernout-Meillet, που υποστηρίζει πως προέρχεται εκ του Τηρρηνικού aisa (=θεότητα). Αἶσα στην ελληνική είναι η Μοίρα.

Η άλλη εκδοχή δίνεται από τον Βασδέκη και θέλει την λέξη να έχει δημιουργηθεί εκ του ρ. καίνυμαι, που θα πει υπερτερώ, υπερέχω. Ο παρακείμενός του είναι κέ-κασ-μαι, εκ του κατά κάτω, με τ>σ, δηλ. έχω κάποιον από κάτω. Δωρ. κέ-καδ-μαι, με τ>δ. Αν επιχειρήσουμε την απόδοση του νοήματος, με βάση αυτήν την εκδοχή, θα μπορούσαμε να πούμε πως Καίσαρ είναι ο υπερέχων, ο υπερτερών, μάλλον τραβηγμένη ετυμολογία, κατά την ταπεινή μου άποψη.

Υπάρχει η λατινική φράση a caeso matris utero (=δια τομής τής μητρικής υστέρας-μήτρας), που μάλλον παρετυμολογικώς δηλώνει πως ο Καίσαρ πήρε το όνομά του ακριβώς εξ αυτής τής διαδικασίας, της κατά την γέννηση του εμβρύου λεγόμενης καισαρικής τομής. Τότε όμως πάμε στο ρ. κεάζω (=κόπτω), που ναι μεν έχει λογική εξήγηση στο θέμα της γέννας αλλά όχι στα της ετυμολογίας τού Καίσαρος, αφού, παρά το όσα λέγονται, αυτός δεν γεννήθηκε με καισαρική τομή. Απλώς, κατά την εποχή του Ιούλιου Καίσαρα, η καισαρική τομή εφαρμοζόταν μόνον όταν η μητέρα είχε πεθάνει λίγο πριν την γέννα ή ήταν ετοιμοθάνατη.

Ας δούμε τώρα την απόδοση του Καίσαρα στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Οι Λατίνοι Caesar, οι Γάλλοι César, οι Ιταλοί Cesare, οι Ισπανοί Cesar, οι Άγγλοι Caesar, και οι Γερμανοί Kaiser. Και πιο μακρυά οι Ρώσοι Tsar (=Τσάρος).

Και μια μικρή σημείωση, σε σχέση με όσα ελέχθησαν πιο πάνω περί καισαρισμού. Οι Λατίνοι λένε την απολυταρχία cesarisme και τον αυτοκράτορα cesarismo, με την οποία ρίζα και οι άλλοι λαοί εκφράστηκαν αναλόγως.

Ο δικός μας Καίσαρ είναι άξιος υιός του αλήστου μνήμης πατρός του, βελτιωμένη και επαυξημένη όμως έκδοση, ως προς τις απολυταρχικές πρακτικές που μετέρχεται και όχι κατά την ευφυΐα του, πράγμα που επεσήμανε μέχρι και η μήτηρ του!

Υιός! Ωραία λέξη, ετυμολογούμενη εκ του απίστευτου σε έννοιες, ίημι, που στην περίπτωσή μας σημαίνει αναβλύζω, άρα γεννώ. Το πρώτο συνθετικό είναι το αθροιστικό α (=ομού, μαζί), με α>υ.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι λέξεις που χρησιμοποιούν οι ξένες γλώσσες για τον υιό. Οι Λατίνοι τον λένε filius, εκ του φίλιος, που επί προσώπων σημαίνει αγαπημένος. Φίλιος υιός, και «φίλια βρέφη», κατά τον Ευριπίδη (Τρωάδες, 557). Οι Γάλλοι τον λένε fils, οι Ιταλοί figlio, οι Ισπανοί hijo (προφέρεται ίγιο), οι Άγγλοι son, και οι Γερμανοί Sohn. Οι τρεις τελευταίοι εκ του υιός. Η απόδοση της κόρης-θυγατέρας στην αγγλική είναι daughter, εκ του ελληνικού θυγάτηρ. Πρβλ. και το δημώδες «δυχατέρα», με την συνήθη αντιμετάθεση γραμμάτων. Ομοίως και το γκρεκάνικο «kiatera». Το αγγλικό girl (=κορίτσι, κόρη) εκ του κωραλίσκη, κοράλλιον, «κορούλα».

Όσο για μας, τους πληβείους, ή πλέμπα, όπως συνηθίζεται σήμερα, ετυμολογούμαστε εκ του συγκριτικού βαθμού του πολύς, πλείος, + ρ. βάω (=πηγαίνω, βαδίζω), με ει>η, ή με μία λέξη, πληθύς. Έτσι ακριβώς είναι η πλέμπα, πάμε όλοι μαζί, σαν κοπάδι, όπως μας καθοδηγεί ο τσοπάνης μας, ο Καίσαράς μας, ο απόλυτος μονάρχης μας. Με ήτα, έτσι; Όχι με γιώτα, μη μπερδευτείτε.

Οι Λατίνοι μας είπαν plebs-plebis (=δήμος, πλήθος), οι Γάλλοι plèbe, οι Ιταλοί και οι Ισπανοί plebe, οι Άγγλοι plebeian (=συρφετώδης) και οι Γερμανοί Plebst.