Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1820)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
|
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά - 32
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
Υποσχέθηκα να επανέλθω στην αρχική μορφή των άρθρων μου, μετά το μεγάλο αφιέρωμα -λόγω εγκλεισμού- στις Λέξεις της Επικαιρότητος. Έλα όμως που δεν μ’ αφήνει αυτή η καταιγιστική επικαιρότητα να ησυχάσω/σουμε. Θέμα των ημερών η ωραία του ΠαΣοΚ, με τα …πετρο-γιούρο να πηγαινοέρχονται ως μαρούλια και η κυρία να κινδυνεύει να τα χάσει όλα, μαζί με την ελευθερία της. Θα με ρωτήσει κάποιος «μα εσύ πώς έβγαλες συμπέρασμα, έχεις στοιχεία, μήπως κατηγορείς αδίκως έναν αθώο;». Θα απαντήσω πως εγώ το μόνο που μπορώ να σας πω και να γράψω είναι η ετυμολογία των λέξεων αθώος, ένοχος και άλλων, που άπτονται των περί Δικαιοσύνης.
Ξεκινάω με την πρώτη, που κατά τεκμήριον είναι αρχικώς, και μέχρις αποδείξεως του εναντίου, όποιος κατηγορείται για κάτι: Αθώος. Πρόκειται για παράγωγο του ρήματος δίδωμι (=δίνω), την θωή, που σημαίνει πρόστιμο, ποινή, κάτι που πρέπει να αποδοθεί. Το δίδωμι φέρει ενεστωτικό αναδιπλασιασμό (δι-δω-μι). Άρα, το θέμα είναι δω. Δω-ή >θω-ή, με δ>θ. Όταν προταθεί το στερητικό α+θωή, έχουμε τον αθώο, αυτός που δεν ενέχει ποινή. Οι ξένες γλώσσες δεν χρησιμοποιούν αυτήν την ρίζα, παρά την δανείζονται από άλλες ελληνικές λέξεις, με μια περίεργη όμως συλλογιστική, την πρόθεση άνευ και την λέξη, νέκυς (=νεκρός): Αν(ευ) + νέκυς. Οι Λατίνοι ονόμασαν τον βίαιο θάνατο nex-necis, ίδιο με το ελληνικό. Εκ της προσθήκης του in (=άνευ) δημιουργήθηκε η έννοια του αθώου (όχι νεκρού) στην γαλλική (innocent), την ιταλική (innocente), την ισπανική (inocente) και την αγγλική (innocent).
Το αντίθετο του αθώου είναι ο ένοχος, ετυμολογούμενο εκ της πρόθεσης εν + έχω, αυτός δηλαδή που έχει μέσα του το φταίξιμο, έχει όντως κάνει την πράξη.
Κι εδώ οι ξένες γλώσσες μας εκπλήσσουν με την συλλογιστική τους και το ποια ελληνική ρίζα επέλεξαν για να εκφράσουν την δική τους λέξη. Πάμε στο ρήμα κολάπτω (=χτυπώ, κόβω, όπως δρυοκολάπτης, το πουλάκι που πελεκάει τον κορμό της δρυός με το ράμφος του, ετυμολογούμενο εκ του κλάω =κλαδεύω, τεμαχίζω, περικόπτω, αποκόπτω κλπ) και στο παράγωγο, κόλαφος (=χτύπημα), με π>φ. Οι Γάλλοι είπαν τον ένοχο coupable, οι Ιταλοί colpevole, οι Ισπανοί culpable, όπως και οι Άγγλοι και οι Γερμανοί Klapsen (=χτυπώ) και Täter (=ένοχος, εκ του τίθημι). Οι Λατίνοι είπαν τον κόλαφο, colaphus(!!), με την έννοια πως χτυπιέμαι, αναγνωρίζοντας το λάθος μου. Το δε σφάλμα, εκ της ίδιας ρίζας, το είπαν colpa ή culpa, για να θυμηθούμε και την παροιμιώδη αυτοκριτική του Ανδρέα Παπανδρέου, με το mea culpa (δικό μου το λάθος).
Το αν είσαι ένοχος ή αθώος το αποφασίζει συνήθως ο δικαστής. Κι όσο πιο δίκαιος και άτεγκτος δικαστής είναι, τόσο η ετυμηγορία του θα είναι η σωστή. Η ετυμολογία του άτεγκτος προέρχεται από το στερητικό α και ένα εξαιρετικό και σπανίως χρησιμοποιούμενο ρήμα, το τέγγω, που σημαίνει μουσκεύω. Είναι διάφορο όμως του βρέχω, με μια ουσιώδη διαφορά. Το δεύτερο σημαίνει πως το υλικό που δέχεται το υγρό δεν το απορροφά. Για παράδειγμα τα ξύλα και οι πέτρες. Βρέχονται μόνον επιφανεικώς. Το τέγγομαι όμως σημαίνει πως το υγρό εισχωρεί σε βάθος και το υλικό μουσκεύεται μέχρι μέσα, όπως τα ρούχα ή το σφουγγάρι. Ο άτεγκτος, λοιπόν, δικαστής δεν «μουσκεύεται» εύκολα με …υγρό (χρήμα) και κάνει ευσυνειδήτως την δουλειά του. Αν φταις και πέσεις στα χέρια του, κάηκες. Τ’ ακούς, όμορφη; Και συνήθως τέτοιοι σπανίζουν στην χώρα μας. Λυπηρό μεν αλλά πραγματικότητα…
Και μιας και πιο πάνω ανέφερα την λέξη παροιμιώδης, ας δούμε την ετυμολογία της παροιμίας. Παρά+οίμος, όπου οίμος ο δρόμος, το μονοπάτι, η ατραπός αλλά και η μελωδία, ο ήχος. Η λέξη ετυμολογείται εκ του οίσω, μέλλοντος του ρήματος φέρω, και πρακτικώς σημαίνει τον δρόμο που σε φέρει, σε οδηγεί κάπου, σε κάποιο προορισμό,. Η πρόθεση παρά σημαίνει δίπλα. Στην αρχαία Ελλάδα, δίπλα (παρά) στους δρόμους, υπήρχαν στήλες που πληροφορούσαν τον ταξιδιώτη για την κατεύθυνση, την απόσταση, τα σημεία ξεκούρασης, και για λοιπές χρήσιμες πληροφορίες, έτσι που ο ταξιδιώτης να μην πηγαίνει στα τυφλά. Κάτι σαν τις τωρινές πινακίδες, θα λέγαμε. Άλλες φορές πιθανόν να υπήρχαν γραμμένα και κάποια γνωμικά, αποφθέγματα και αποστάγματα σοφίας, που βοηθούσαν αυτόν που τα διάβαζε να μαθαίνει και να προβληματίζεται. Αυτές, λοιπόν, τις στήλες τις ονόμασαν παροιμίες, και εξ αυτών έλαβαν την σημασία που έχουν σήμερα οι παροιμίες που ξέρουμε εμείς, ακριβώς με την ίδια έννοια αλλά όχι απαραιτήτως γραμμένες σε ανάλογες στήλες.
Ξεκινάω με την πρώτη, που κατά τεκμήριον είναι αρχικώς, και μέχρις αποδείξεως του εναντίου, όποιος κατηγορείται για κάτι: Αθώος. Πρόκειται για παράγωγο του ρήματος δίδωμι (=δίνω), την θωή, που σημαίνει πρόστιμο, ποινή, κάτι που πρέπει να αποδοθεί. Το δίδωμι φέρει ενεστωτικό αναδιπλασιασμό (δι-δω-μι). Άρα, το θέμα είναι δω. Δω-ή >θω-ή, με δ>θ. Όταν προταθεί το στερητικό α+θωή, έχουμε τον αθώο, αυτός που δεν ενέχει ποινή. Οι ξένες γλώσσες δεν χρησιμοποιούν αυτήν την ρίζα, παρά την δανείζονται από άλλες ελληνικές λέξεις, με μια περίεργη όμως συλλογιστική, την πρόθεση άνευ και την λέξη, νέκυς (=νεκρός): Αν(ευ) + νέκυς. Οι Λατίνοι ονόμασαν τον βίαιο θάνατο nex-necis, ίδιο με το ελληνικό. Εκ της προσθήκης του in (=άνευ) δημιουργήθηκε η έννοια του αθώου (όχι νεκρού) στην γαλλική (innocent), την ιταλική (innocente), την ισπανική (inocente) και την αγγλική (innocent).
Το αντίθετο του αθώου είναι ο ένοχος, ετυμολογούμενο εκ της πρόθεσης εν + έχω, αυτός δηλαδή που έχει μέσα του το φταίξιμο, έχει όντως κάνει την πράξη.
Κι εδώ οι ξένες γλώσσες μας εκπλήσσουν με την συλλογιστική τους και το ποια ελληνική ρίζα επέλεξαν για να εκφράσουν την δική τους λέξη. Πάμε στο ρήμα κολάπτω (=χτυπώ, κόβω, όπως δρυοκολάπτης, το πουλάκι που πελεκάει τον κορμό της δρυός με το ράμφος του, ετυμολογούμενο εκ του κλάω =κλαδεύω, τεμαχίζω, περικόπτω, αποκόπτω κλπ) και στο παράγωγο, κόλαφος (=χτύπημα), με π>φ. Οι Γάλλοι είπαν τον ένοχο coupable, οι Ιταλοί colpevole, οι Ισπανοί culpable, όπως και οι Άγγλοι και οι Γερμανοί Klapsen (=χτυπώ) και Täter (=ένοχος, εκ του τίθημι). Οι Λατίνοι είπαν τον κόλαφο, colaphus(!!), με την έννοια πως χτυπιέμαι, αναγνωρίζοντας το λάθος μου. Το δε σφάλμα, εκ της ίδιας ρίζας, το είπαν colpa ή culpa, για να θυμηθούμε και την παροιμιώδη αυτοκριτική του Ανδρέα Παπανδρέου, με το mea culpa (δικό μου το λάθος).
Το αν είσαι ένοχος ή αθώος το αποφασίζει συνήθως ο δικαστής. Κι όσο πιο δίκαιος και άτεγκτος δικαστής είναι, τόσο η ετυμηγορία του θα είναι η σωστή. Η ετυμολογία του άτεγκτος προέρχεται από το στερητικό α και ένα εξαιρετικό και σπανίως χρησιμοποιούμενο ρήμα, το τέγγω, που σημαίνει μουσκεύω. Είναι διάφορο όμως του βρέχω, με μια ουσιώδη διαφορά. Το δεύτερο σημαίνει πως το υλικό που δέχεται το υγρό δεν το απορροφά. Για παράδειγμα τα ξύλα και οι πέτρες. Βρέχονται μόνον επιφανεικώς. Το τέγγομαι όμως σημαίνει πως το υγρό εισχωρεί σε βάθος και το υλικό μουσκεύεται μέχρι μέσα, όπως τα ρούχα ή το σφουγγάρι. Ο άτεγκτος, λοιπόν, δικαστής δεν «μουσκεύεται» εύκολα με …υγρό (χρήμα) και κάνει ευσυνειδήτως την δουλειά του. Αν φταις και πέσεις στα χέρια του, κάηκες. Τ’ ακούς, όμορφη; Και συνήθως τέτοιοι σπανίζουν στην χώρα μας. Λυπηρό μεν αλλά πραγματικότητα…
Και μιας και πιο πάνω ανέφερα την λέξη παροιμιώδης, ας δούμε την ετυμολογία της παροιμίας. Παρά+οίμος, όπου οίμος ο δρόμος, το μονοπάτι, η ατραπός αλλά και η μελωδία, ο ήχος. Η λέξη ετυμολογείται εκ του οίσω, μέλλοντος του ρήματος φέρω, και πρακτικώς σημαίνει τον δρόμο που σε φέρει, σε οδηγεί κάπου, σε κάποιο προορισμό,. Η πρόθεση παρά σημαίνει δίπλα. Στην αρχαία Ελλάδα, δίπλα (παρά) στους δρόμους, υπήρχαν στήλες που πληροφορούσαν τον ταξιδιώτη για την κατεύθυνση, την απόσταση, τα σημεία ξεκούρασης, και για λοιπές χρήσιμες πληροφορίες, έτσι που ο ταξιδιώτης να μην πηγαίνει στα τυφλά. Κάτι σαν τις τωρινές πινακίδες, θα λέγαμε. Άλλες φορές πιθανόν να υπήρχαν γραμμένα και κάποια γνωμικά, αποφθέγματα και αποστάγματα σοφίας, που βοηθούσαν αυτόν που τα διάβαζε να μαθαίνει και να προβληματίζεται. Αυτές, λοιπόν, τις στήλες τις ονόμασαν παροιμίες, και εξ αυτών έλαβαν την σημασία που έχουν σήμερα οι παροιμίες που ξέρουμε εμείς, ακριβώς με την ίδια έννοια αλλά όχι απαραιτήτως γραμμένες σε ανάλογες στήλες.
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής και Διευθυντής Χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο