Μήτις - η παραγνωρισμένη αρετή των Ελλήνων φ.1777
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ
ΕΧΩ ΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ότι, αν χρειαζόταν να εκφρασθεί μονολεκτικά η Ομηρική Παρακαταθήκη, το τωρινό πολύτιμο νόημα δηλαδή των Ομηρικών Επών, η κατάλληλη λέξη είναι ακριβώς αυτή: μήτις.
Στο ίδιο πνεύμα: η Ιλιάδα και η Οδύσσεια έχουν βασικό στόχο να εξηγήσουν παραστατικά και πολύπλευρα το επίθετο που κατ’ εξοχήν χαρακτηρίζει τον Οδυσσέα: πολύμητις.
Ο ΟΜΗΡΟΣ ΔΙΝΕΙ νοηματική προσέγγιση του όρου.
Άμεση παράσταση -όχι ορισμό. Και θα έλεγε κανείς ότι κάνει κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια να αναδείξει το νόημα, προεξοφλώντας την απορία μας, αλλά και τη δυσκολία.
Βάζει, λοιπόν, το σοφό Νέστορα να το εξηγεί παραβολικά στον γιό του Αντίλοχο, πριν ξεκινήσει να αγωνισθεί στην αρματοδρομία.
«Ο νους τον κάνει, κι όχι η δύναμη, τον άξιο το λοτόμο/ ο νους τον καπετάνιο το άρμενο στο πέλαο το κρασάτο/ να κουμαντάρει, σύντας οι άνεμοι το δέρνουν πέρα δώθε/ ο νους και τον που τρέχει στ΄ άλογα βοηθά και πρώτος φτάνει’.
Ο Νίκος Καζαντζάκης, λοιπόν, αποδίδει το νόημα, μεταφράζοντας την κρίσιμη λέξη μήτις ως νους. Εννοεί, προφανώς, ότι γίνεται κανείς καλύτερος όταν δουλεύει και το μυαλό του πάνω στη δουλειά -ό,τι δουλειά κι αν κάνει.
Η απόδοση του νοήματος είναι –νομίζω– αρκετά επιτυχής, αλλά όχι και ακριβής. Είναι σαφές ότι λέγοντας «νους» εννοούμε μία εγκεφαλική δραστηριότητα, αλλά δεν είναι σαφές και ποιά εγκεφαλική δραστηριότητα εννοούμε ακριβώς. Η μήτις, φαίνεται ότι είναι μία από τις δραστηριότητες του νου, όχι ο νους γενικά.
ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΠΡΟΣΕΞΟΥΜΕ ότι στον Όμηρο υπάρχει και η λέξη νόος, δηλαδή ακριβώς νους. Ο ποιητής, προκειμένου να την διακρίνει, φροντίζει να χωρέσει και τις δύο λέξεις αντικρυστά στον ίδιο στίχο (Κ226): «αλλά τέ οι βράσσων τε νόος, λεπτή δέ τε μήτις».
Η πλήρης σκέψη του Διομήδη σε απόδοση Καζαντζάκη:
«Σαν πάνε δυο μαζί, στοχάζεται πριν απ΄ τον έναν ο άλλος/ το που φελά μ΄ αν πας μονάχος σου, κι αν στοχαστείς, μα πάλε/ τόσο μακριά δεν πάει το μάτι σου κι είναι άπλερος ο νους σου.» Ο Διομήδης, εξηγώ, είχε μόλις αναλάβει πρόθυμα μία αποστολή νυκτερινής κατασκοπίας. Και, καθώς ο αρχηγός Αγαμέμνονας του υπέδειξε να διαλέξει και έναν ακόμη για συνεργάτη, [μας] εξηγεί τί τον θέλει. Πηγαίνοντας κανείς μόνος, συνεπώς, ο νους είναι «βράσσων», δηλαδή βραχύς, ενώ η μήτις είναι «λεπτή» -άπλερη (=μη πλήρης) στη μετάφραση.
Αυτό που λέει το τρίστιχο, στην ουσία, είναι ότι, οι δύο μαζί, αντιλαμβάνονται γρηγορότερα και πληρέστερα. Στη συνέχεια, επομένως, μπορούν να κρίνουν καλύτερα το τι θα κάνουν. Μαζί, και πώς θα το κάνουν, αλλά και τι θα ωφελήσει. Εν τέλει, έτσι θα επιτύχουν.
ΣΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ της νυκτερινής αποστολής, το μοντέλο συνεργασία «δυόδυό», αυτό που σήμερα λέμε «σαν τους Χιώτες», αποδεικνύεται συγκριτικά καλύτερο από το «ένας μόνος του». Ο Όμηρος σκηνοθετεί την παραστατική απόδειξη: την ίδια νύχτα, ο Έκτορας στέλνει κι αυτός κατάσκοπο, αλλά έναν μόνον του.
Ο Τρώας Δόλωνας θα γίνει γρηγορότερα αντιληπτός, και το δίδυμο των Αχαιών θα συσκεφθεί αμέσως και θα τον εξουδετερώσει. Και αξίζει να σημειωθεί ότι ο Διομήδης είχε διαλέξει για δεύτερον –ποιόν άλλον;– τον Οδυσσέα. Μήτις ήταν το ζητούμενο, ο πολύμητις ο καταλληλότερος σύντροφος.
ΕΥΡΥΤΕΡΑ, από αναφορές και σχόλια στην δράση του Οδυσσέα, μαθαίνουμε και δύο καίρια χαρακτηριστικά αυτής της ειδικής δεξιότητάς του.
Πρώτον, ο Οδυσσέας φέρεται επανειλημμένως να «τελεύει τις δουλειές του», να φροντίζει να βγει η δουλειά ως την άκρη. Για να προκύψει το όφελος, προφανώς, χρειάζεται να ολοκληρωθεί η προσπάθεια, και μάλιστα επιτυχώς. Και ο καλύτερος τρόπος να προκύψει επιτυχία είναι να έχει σκεφθεί κανείς ΕΠΑΡΚΩΣ τι θα κάνει μέχρι τέλους. Το «βλέποντας και κάνοντας» είναι μόνον για τις λεπτομέρειες` όχι για το σχέδιο και το τελικό ζητούμενο. Η μήτις, λοιπόν, συγκροτεί τον διεξοδικό σχεδιασμό.
Δεύτερον, σκεπτόμενος κανείς εκ των προτέρων το τι θα κάνει και πως θα το κάνει, έχει όλη την δυνατότητα να διαλέξει ανάμεσα σε εναλλακτικές λύσεις. Έχει να σκεφθεί το τι από όλα να κάνει, και πως θα το προσπαθήσει.
Ο Όμηρος όχι μόνον δίνει πολλές περιπτώσεις τέτοιων επιλογών, αλλά έχει και ειδική λέξη : μερμηρίζειν.
ΓΙΝΕΤΑΙ ΣΑΦΗΣ Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ, μεταξύ των όρων νόος και μήτις, μεταξύ γενικού και ειδικού δηλαδή. Ο Όμηρος την υποδεικνύει περίτεχνα, νομίζω, εφόσον δούμε ρεαλιστικά το νόημα. Ο νους συλλαμβάνει το ζητούμενο, η μήτις είναι κάτι πιό ειδικό: είναι η εγκεφαλική δραστηριότητα που προετοιμάζει δράση.
Η εδώ προτεινόμενη μονολεκτική απόδοση του όρου μήτις, υπάρχει -μεταξύ άλλων- και στο «ΟΜΗΡΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ» υπό Ευαγγέλου Κ. Κοφινιώτου (Εκδόσεις Θ.Χριστόπουλος ΑΒΕΕ, Πάτρα): μελέτη. Σημαίνει ακριβώς τον επιμελημένο προγραμματισμό δράσης. Απλώς χρειάζεται διάκριση προς την άλλη έννοια του όρου: διάβασμα.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Ακόμη και ο ξυλοκόπος, κάνοντας μία σχετικά απλή και χειρωνακτική εργασία, πρώτα χρειάζεται να μελετήσει, και μετά να αναλάβουν δράση τα μπράτσα του. Αυτό λέει ο ομηρικός Νέστορας, αυτό λέει και η κοινή πείρα.
Συνεπώς, ο πολύμητις Οδυσσέας, με τα πολλά ταλέντα και τις πολύπλευρες δεξιότητες, δεν είναι τίποτα άλλο παρά πολυμελετημένος. Εμφανώς, είναι πολυμελετημένος και στο πώς να μελετάει.
ΕΚΦΕΥΓΕΙ ΕΔΩ η διερεύνηση των λεπτών διαφορών των όρων μήτις και πολύμητις, σε σχέση με την φρόνησι και τη σοφία, όπως και με τους ομηρικούς όρους μητίεις, πολυμήχανος, πολύτροπος και ποικιλόμητις. Το εδώ θέμα μας, που δεν είναι φιλολογικό, είναι η ανάδειξη ενός ενδιάμεσου μεταξύ θεωρίας και πράξης, μεταξύ λόγων και έργων.
Ο πολύς κόσμος, αγνοεί ότι ο σχεδιασμός μπορεί να φαίνεται ότι είναι «λόγια», αλλά είναι τμήμα των έργων. Η μελέτη είναι προαπαιτούμενο για κάθε σοβαρό εγχείρημα.
Επί πλέον, ένα σοβαρό εγχείρημα που φαίνεται ανέφικτο, μπορεί κάλλιστα να πείσει για την εφικτότητά του, εάν τύχει προσοχής ο στοιχειοθετημένος σχεδιασμός του.
Μελέτη, λοιπόν, ανάμεσα στην ενατένιση και τη δράση.
ΑΝ ΘΕΩΡΟΥΜΕ εαυτούς Οδυσσείς, εν τέλει, θα πρέπει να αναλογισθούμε ότι ο Δούρειος Ίππος, το νικητήριο στρατήγημα που σχεδίασε το πρότυπό μας, και εκτελέσθηκε υπό τις διαταγές του, ήταν η απάντησή μας στο αδιέξοδο της πολιορκίας. Ο Όμηρος δίνει ελάχιστες πληροφορίες, και τις έχει κρυμμένες στα πιό απίθανα σημεία της Οδύσσειας. Και δεν δίνει καμία πληροφορία για ένα κρίσιμο σημείο: πώς πάρθηκε η απόφαση για μία τόσο παράτολμη ενέργεια. Τουτέστιν: Πώς έγινε δεκτή η άποψη του Οδυσσέα.
Στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας αποδεικνύει τουλάχιστον τρεις ακόμη φορές την ισχύ του ως καλομελετημένος. Η μήτις του έδινε υπεροπλία. Επί πλέον, είχε όλη την σύνεση και την υπομονή, για να περιμένει και να ετοιμάζει την κατάλληλη στιγμή.
Υφιστάμενος προσβολές και ταπεινώσεις μέσα στο ίδιο το παλάτι του.
ΑΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙ η μήτις είναι εθνική μας αρετή, ήτοι: επαινετή έξις κατά Αριστοτέλη, ίσως το ξέρουμε. Την ξέρουμε ως ατομικό χάρισμα πολλών. Μένει να φανεί αν στα δύσκολα θα γίνει και ομαδικό μας.
Μήτις - η παραγνωρισμένη αρετή των Ελλήνων
Γράφει ο Κώστας Τζαναβάρας *
ΕΧΩ ΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ότι, αν χρειαζόταν να εκφρασθεί μονολεκτικά η Ομηρική Παρακαταθήκη, το τωρινό πολύτιμο νόημα δηλαδή των Ομηρικών Επών, η κατάλληλη λέξη είναι ακριβώς αυτή: μήτις.
Στο ίδιο πνεύμα: η Ιλιάδα και η Οδύσσεια έχουν βασικό στόχο να εξηγήσουν παραστατικά και πολύπλευρα το επίθετο που κατ’ εξοχήν χαρακτηρίζει τον Οδυσσέα: πολύμητις.
Ο ΟΜΗΡΟΣ ΔΙΝΕΙ νοηματική προσέγγιση του όρου.
Άμεση παράσταση -όχι ορισμό. Και θα έλεγε κανείς ότι κάνει κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια να αναδείξει το νόημα, προεξοφλώντας την απορία μας, αλλά και τη δυσκολία.
Βάζει, λοιπόν, το σοφό Νέστορα να το εξηγεί παραβολικά στον γιό του Αντίλοχο, πριν ξεκινήσει να αγωνισθεί στην αρματοδρομία.
«Ο νους τον κάνει, κι όχι η δύναμη, τον άξιο το λοτόμο/ ο νους τον καπετάνιο το άρμενο στο πέλαο το κρασάτο/ να κουμαντάρει, σύντας οι άνεμοι το δέρνουν πέρα δώθε/ ο νους και τον που τρέχει στ΄ άλογα βοηθά και πρώτος φτάνει’.
Ο Νίκος Καζαντζάκης, λοιπόν, αποδίδει το νόημα, μεταφράζοντας την κρίσιμη λέξη μήτις ως νους. Εννοεί, προφανώς, ότι γίνεται κανείς καλύτερος όταν δουλεύει και το μυαλό του πάνω στη δουλειά -ό,τι δουλειά κι αν κάνει.
Η απόδοση του νοήματος είναι –νομίζω– αρκετά επιτυχής, αλλά όχι και ακριβής. Είναι σαφές ότι λέγοντας «νους» εννοούμε μία εγκεφαλική δραστηριότητα, αλλά δεν είναι σαφές και ποιά εγκεφαλική δραστηριότητα εννοούμε ακριβώς. Η μήτις, φαίνεται ότι είναι μία από τις δραστηριότητες του νου, όχι ο νους γενικά.
ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΠΡΟΣΕΞΟΥΜΕ ότι στον Όμηρο υπάρχει και η λέξη νόος, δηλαδή ακριβώς νους. Ο ποιητής, προκειμένου να την διακρίνει, φροντίζει να χωρέσει και τις δύο λέξεις αντικρυστά στον ίδιο στίχο (Κ226): «αλλά τέ οι βράσσων τε νόος, λεπτή δέ τε μήτις».
Η πλήρης σκέψη του Διομήδη σε απόδοση Καζαντζάκη:
«Σαν πάνε δυο μαζί, στοχάζεται πριν απ΄ τον έναν ο άλλος/ το που φελά μ΄ αν πας μονάχος σου, κι αν στοχαστείς, μα πάλε/ τόσο μακριά δεν πάει το μάτι σου κι είναι άπλερος ο νους σου.» Ο Διομήδης, εξηγώ, είχε μόλις αναλάβει πρόθυμα μία αποστολή νυκτερινής κατασκοπίας. Και, καθώς ο αρχηγός Αγαμέμνονας του υπέδειξε να διαλέξει και έναν ακόμη για συνεργάτη, [μας] εξηγεί τί τον θέλει. Πηγαίνοντας κανείς μόνος, συνεπώς, ο νους είναι «βράσσων», δηλαδή βραχύς, ενώ η μήτις είναι «λεπτή» -άπλερη (=μη πλήρης) στη μετάφραση.
Αυτό που λέει το τρίστιχο, στην ουσία, είναι ότι, οι δύο μαζί, αντιλαμβάνονται γρηγορότερα και πληρέστερα. Στη συνέχεια, επομένως, μπορούν να κρίνουν καλύτερα το τι θα κάνουν. Μαζί, και πώς θα το κάνουν, αλλά και τι θα ωφελήσει. Εν τέλει, έτσι θα επιτύχουν.
ΣΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ της νυκτερινής αποστολής, το μοντέλο συνεργασία «δυόδυό», αυτό που σήμερα λέμε «σαν τους Χιώτες», αποδεικνύεται συγκριτικά καλύτερο από το «ένας μόνος του». Ο Όμηρος σκηνοθετεί την παραστατική απόδειξη: την ίδια νύχτα, ο Έκτορας στέλνει κι αυτός κατάσκοπο, αλλά έναν μόνον του.
Ο Τρώας Δόλωνας θα γίνει γρηγορότερα αντιληπτός, και το δίδυμο των Αχαιών θα συσκεφθεί αμέσως και θα τον εξουδετερώσει. Και αξίζει να σημειωθεί ότι ο Διομήδης είχε διαλέξει για δεύτερον –ποιόν άλλον;– τον Οδυσσέα. Μήτις ήταν το ζητούμενο, ο πολύμητις ο καταλληλότερος σύντροφος.
ΕΥΡΥΤΕΡΑ, από αναφορές και σχόλια στην δράση του Οδυσσέα, μαθαίνουμε και δύο καίρια χαρακτηριστικά αυτής της ειδικής δεξιότητάς του.
Πρώτον, ο Οδυσσέας φέρεται επανειλημμένως να «τελεύει τις δουλειές του», να φροντίζει να βγει η δουλειά ως την άκρη. Για να προκύψει το όφελος, προφανώς, χρειάζεται να ολοκληρωθεί η προσπάθεια, και μάλιστα επιτυχώς. Και ο καλύτερος τρόπος να προκύψει επιτυχία είναι να έχει σκεφθεί κανείς ΕΠΑΡΚΩΣ τι θα κάνει μέχρι τέλους. Το «βλέποντας και κάνοντας» είναι μόνον για τις λεπτομέρειες` όχι για το σχέδιο και το τελικό ζητούμενο. Η μήτις, λοιπόν, συγκροτεί τον διεξοδικό σχεδιασμό.
Δεύτερον, σκεπτόμενος κανείς εκ των προτέρων το τι θα κάνει και πως θα το κάνει, έχει όλη την δυνατότητα να διαλέξει ανάμεσα σε εναλλακτικές λύσεις. Έχει να σκεφθεί το τι από όλα να κάνει, και πως θα το προσπαθήσει.
Ο Όμηρος όχι μόνον δίνει πολλές περιπτώσεις τέτοιων επιλογών, αλλά έχει και ειδική λέξη : μερμηρίζειν.
ΓΙΝΕΤΑΙ ΣΑΦΗΣ Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ, μεταξύ των όρων νόος και μήτις, μεταξύ γενικού και ειδικού δηλαδή. Ο Όμηρος την υποδεικνύει περίτεχνα, νομίζω, εφόσον δούμε ρεαλιστικά το νόημα. Ο νους συλλαμβάνει το ζητούμενο, η μήτις είναι κάτι πιό ειδικό: είναι η εγκεφαλική δραστηριότητα που προετοιμάζει δράση.
Η εδώ προτεινόμενη μονολεκτική απόδοση του όρου μήτις, υπάρχει -μεταξύ άλλων- και στο «ΟΜΗΡΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ» υπό Ευαγγέλου Κ. Κοφινιώτου (Εκδόσεις Θ.Χριστόπουλος ΑΒΕΕ, Πάτρα): μελέτη. Σημαίνει ακριβώς τον επιμελημένο προγραμματισμό δράσης. Απλώς χρειάζεται διάκριση προς την άλλη έννοια του όρου: διάβασμα.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Ακόμη και ο ξυλοκόπος, κάνοντας μία σχετικά απλή και χειρωνακτική εργασία, πρώτα χρειάζεται να μελετήσει, και μετά να αναλάβουν δράση τα μπράτσα του. Αυτό λέει ο ομηρικός Νέστορας, αυτό λέει και η κοινή πείρα.
Συνεπώς, ο πολύμητις Οδυσσέας, με τα πολλά ταλέντα και τις πολύπλευρες δεξιότητες, δεν είναι τίποτα άλλο παρά πολυμελετημένος. Εμφανώς, είναι πολυμελετημένος και στο πώς να μελετάει.
ΕΚΦΕΥΓΕΙ ΕΔΩ η διερεύνηση των λεπτών διαφορών των όρων μήτις και πολύμητις, σε σχέση με την φρόνησι και τη σοφία, όπως και με τους ομηρικούς όρους μητίεις, πολυμήχανος, πολύτροπος και ποικιλόμητις. Το εδώ θέμα μας, που δεν είναι φιλολογικό, είναι η ανάδειξη ενός ενδιάμεσου μεταξύ θεωρίας και πράξης, μεταξύ λόγων και έργων.
Ο πολύς κόσμος, αγνοεί ότι ο σχεδιασμός μπορεί να φαίνεται ότι είναι «λόγια», αλλά είναι τμήμα των έργων. Η μελέτη είναι προαπαιτούμενο για κάθε σοβαρό εγχείρημα.
Επί πλέον, ένα σοβαρό εγχείρημα που φαίνεται ανέφικτο, μπορεί κάλλιστα να πείσει για την εφικτότητά του, εάν τύχει προσοχής ο στοιχειοθετημένος σχεδιασμός του.
Μελέτη, λοιπόν, ανάμεσα στην ενατένιση και τη δράση.
ΑΝ ΘΕΩΡΟΥΜΕ εαυτούς Οδυσσείς, εν τέλει, θα πρέπει να αναλογισθούμε ότι ο Δούρειος Ίππος, το νικητήριο στρατήγημα που σχεδίασε το πρότυπό μας, και εκτελέσθηκε υπό τις διαταγές του, ήταν η απάντησή μας στο αδιέξοδο της πολιορκίας. Ο Όμηρος δίνει ελάχιστες πληροφορίες, και τις έχει κρυμμένες στα πιό απίθανα σημεία της Οδύσσειας. Και δεν δίνει καμία πληροφορία για ένα κρίσιμο σημείο: πώς πάρθηκε η απόφαση για μία τόσο παράτολμη ενέργεια. Τουτέστιν: Πώς έγινε δεκτή η άποψη του Οδυσσέα.
Στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας αποδεικνύει τουλάχιστον τρεις ακόμη φορές την ισχύ του ως καλομελετημένος. Η μήτις του έδινε υπεροπλία. Επί πλέον, είχε όλη την σύνεση και την υπομονή, για να περιμένει και να ετοιμάζει την κατάλληλη στιγμή.
Υφιστάμενος προσβολές και ταπεινώσεις μέσα στο ίδιο το παλάτι του.
ΑΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙ η μήτις είναι εθνική μας αρετή, ήτοι: επαινετή έξις κατά Αριστοτέλη, ίσως το ξέρουμε. Την ξέρουμε ως ατομικό χάρισμα πολλών. Μένει να φανεί αν στα δύσκολα θα γίνει και ομαδικό μας.
Διμηνιό 31 Ιανουαρίου 2022
* Ο Κώστας Τζαναβάρας Α.Τ.Μ. – Ε.Μ.Π., σύμβουλος μηχανικός και μελετητής δημοσίων έργων, πάροχος γενικών τεχνικών και επιστημονικών συμβουλών, συγγραφέας
ktzanavaras@ otenet.gr.
Αφήστε ένα σχόλιο