Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ φ.1703

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 16

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης Καθηγητής Μουσικής

Όταν μιλάμε κυριολεκτικώς για φρούτα, συνήθως τα φανταζόμαστε γευστικά, πολύχρωμα, θρεπτικά. Όταν όμως αναφερόμαστε σε πρόσωπα εννοούμε σάπια και ακατάλληλα. Δεν θα δώσω σύγχρονα παραδείγματα για την μεταφορική χρήση των φρούτων για ευνόητους λόγους. Φοβάμαι μήπως συμπεριλάβω κάποιους, που ούτε καν τους έχετε φανταστεί και σας χαλάσω την εικόνα που έχετε γι’ αυτούς. Όπως και να ’χει πάντως το πράγμα, η ετυμολογία του φρούτου και στις δύο περιπτώσεις είναι ίδια. Πρόκειται για λέξη που χρησιμοποιείται σχεδόν αυτούσια σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Fruit οι Γάλλοι, frutto οι Ιταλοί, fruto οι Ισπανοί, fruit οι Άγγλοι και Frucht οι Γερμανοί. Η λέξη πέρασε σε όλες αυτές τις γλώσσες μέσω της λατινικής: Fruor (=καρπώνομαι). Η ελληνική του ρίζα είναι το ρήμα βρύω (=είμαι πλήρης, είμαι κατάφυτος. «Βρύω ελαίας, βρύω αμπέλου»). Παράγωγα του εν λόγω ρήματος είναι και το έμ-βρυον (=ο καρπός της κοιλιάς) και τα βρύτεα (=τα στέμφυλα, τα τσάμπουρα ή τσίπουρα). 

Ένα ακατάλληλο άνθρωπο τον αποκαλούμε επίσης και τζερεμέ (=ζημιά), λέξη της τουρκικής γλώσσας αλλά προερχόμενη από κακοποιημένα ελληνικά και συγκεκριμένα από το ρήμα κείρω, κηραίνω (=καταστρέφω) και κηρ (με οξεία, γιατί με περισπωμένη σημαίνει την καρδιά) ή κήρα (επίσης με οξεία), που θα πει όλεθρος. Πόσο επιτυχής, στ’ αλήθεια, ο συσχετισμός!! 

Σχετική είναι και η «τουρκική» λέξη χάλι, δια της οποίας εννοούμε την άσχημη κατάληξη, την βρωμιά, την ανικανότητα κι ένα σωρό άλλες έννοιες. Ακούστε τώρα ποια λέξη ενέπνευσε τους Τούρκους για να εκφραστούν με το χάλι: Χάλις (=άκρατος οίνος, που δεν έχει αναμιχθεί με νερό) ή χαλίκρητος, που όταν τον πίνεις σε χαλάει. Το λέμε κι εμείς σήμερα: Τι θέλεις και το πίνεις, αφού σε χαλάει; Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, στα Αργοναυτικά του (V. 473), σώζει την εξής φράση: «Χαλίκρατον δε λέγει τον άκρατον οίνον, ότι τας φρένας χαλά. Αθηναίοι δε τον άκρατον χάλιν λέγουσι». Χαλιμά είναι η μεθυσμένη γυναίκα αλλά και η «αναίσχυντος και θρασεία» (Ησύχιος), εκ της ίδιας ρίζας και χαλίμα, η πόρνη. Άμα σε χαλάει, χάνεις τον έλεγχο… 

Μιας και πιάσαμε τους Τούρκους, ας κλείσουμε με κάτι ευχάριστο, που ευχαρίστως θα το χρησιμοποιούσαμε όλοι, αν μας δίνονταν η ευκαιρία. Χαμάμ, η λέξη και φτιάξτε εικόνα, παρακαλώ. Ατμοί, ιδρωμένα κορμιά (κατά προτίμησιν καλοφτιαγμένα), υψηλοί βαθμοί θερμοκρασίας και μετά ένα κρύο ντους, για να σφίξουν οι … γλουτοί (τι νομίσατε;)!! Η ρίζα του χαμάμ είναι το επίρρημα χαμαί ή χαμά, που σημαίνει κάτω. Πώς προέκυψε όμως; Τα αρχαία βαλανεία και στην συνέχεια οι Ρωμαϊκές θέρμες θερμαίνονταν από κάτω, με υποκαυστήρες δαπέδου. Τα λουτρά αυτά ονομάστηκαν τουρκικά από τους πρώτους Άγγλους επισκέπτες της Κων/πολης μετά την άλωση. Τώρα που η Αθήνα θα γίνει χαμάμ από την ζέστη, μάστε τα και τραβάτε στα χωριά σας, να ζωντανέψουν κι αυτά λίγο κι ας μη σας αφήνουν να …πανηγυρίσετε με τα γυφτοκλάρινα. Μπόρα είναι, θα περάσει. Μπορεί να εκτιμήσετε και κάνα τραγούδι της προκοπής… 

*Ο κ. Χρήστος Βλαχογιάννης, είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Διευθυντής Χορωδίας.