Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1962)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Ξεκινώ με ένα απόσπασμα από τους Νόμους τού μεγίστου Πλάτωνος (631 c), τον τελευταίο και εκτενέστερο διάλογό του, που εξελίσσεται στην Κρήτη, και στον οποίο συνδιαλέγονται τρεις ηλικιωμένοι άνδρες. Στο απόσπασμα που σας παραθέτω προτάσσεται πάντων των ανθρωπίνων αγαθών (υπάρχουν και τα θεϊκά) η υγεία, με τελευταίο να τοποθετείται ο πλούτος, «όχι ο τυφλός», όπως χαρακτηριστικώς σημειώνει, αλλά αυτός που συνοδεύεται από οξυδέρκεια και φρόνηση.
«Ἔστι δὲ τὰ μὲν ἐλάττονα ὧν ἡγεῖται μὲν ὑγίεια, κάλλος δὲ δεύτερον, τὸ δὲ τρίτον ἰσχὺς εἰς τε δρόμον καὶ εἰς τὰς ἄλλας πάσας κινήσεις τῷ σώματι, τέταρτον δὲ δὴ πλοῦτος οὐ τυφλὸς ἀλλ’ ὀξὺ βλέπων, ἄνπερ ἅμ’ ἕπηται φρονήσει» [Και είναι τώρα τα μικρότερα, εκείνα των οποίων προηγείται η υγεία, δεύτερο η ομορφιά, τρίτο η φυσική δύναμη, τόσο στο τρέξιμο όσο και σ’ όλες τις άλλες κινήσεις με το σώμα, και μόλις τέταρτος ο πλούτος, όχι ο τυφλός, αλλά συνοδευόμενος από οξυδέρκεια, αν ακριβώς συμβαίνει ν’ ακολουθείται από φρόνηση].
Έλα, Πλάτων, να τα πεις αυτά σήμερα σ’ αυτούς που είναι βουτηγμένοι στο χρήμα και πατούν επί πτωμάτων, για να το αποκτήσουν και να το διατηρήσουν και ξεχνούν πως το πολυτιμότερο πράγμα είναι η υγεία, για την οποία προφανώς δεν πολυνοιάζονται.
Όπως καταλάβατε, το σημερινό θέμα μου είναι η υγεία και όχι ο πλούτος.
Δύο άλλα αποφθέγματα περί υγείας:
«Αἰτῶ δ’ ὑγίειαν πρῶτον» [Φιλήμων, Frg. FIF 68]
«Ὑγιαίνειν μὲν ἄριστον ἀνδρὶ θνατῷ» (σ.σ. θνητόν) [Ανθολόγιον Στοβαίου, Περί Υγείας]
Παρατηρείστε στο κείμενο του Πλάτωνα αλλά κι αυτό του Φιλήμονα πως η υγεία αποδίδεται ως «υγίεια», προφανώς όχι εκ λάθους.
Η Υγίεια ήταν θυγατέρα τού θεού τής Ιατρικής, Ασκληπιού.
Ο υγιής, στον Όμηρο, σήμαινε τον σωτήριο. Ο Βασδέκης υποστηρίζει πως πρόκειται περί σύνθετης λέξεως, που προκύπτει από την ένωση των θεμάτων δύο ρημάτων, του άγ-ω και του ιά-ομαι (=γιατρεύω), με τροπή του α>υ. Και κάτι που ίσως δεν γνωρίζετε ή δεν σας πάει στο μυαλό: Συνώνυμο του υγιής στην καθομιλουμένη είναι ο γερός, που ουσιαστικά πρόκειται για την λέξη υγιηρός, με το ιη να αντικαθίσταται εκ του ε.
Εδώ έρχεται η αείμνηστη φιλόλογος και συγγραφέας, Άννα Τζιροπούλου-Ευσταθίου, να υποστηρίξει πως ο υγιηρός είναι σχετικός με το ομόρριζο υγρός >υδρός, που είναι η ίδια λέξη αλλά με αιολική τροπή τού δ εις γ. Άρα, αυτός που βρίσκεται σε υγρή κατάσταση, ο υγριής, είναι υγιής.
Επανέρχομαι στον Βασδέκη για την ετυμολογία του υγρός, εκ του ύω (=βρέχω, στέλνω βροχή ή πέφτω σαν βροχή) + ρέω-ροή. Υαρός >υγαρός >υγρός.
Αν, λοιπόν, συνοψίσουμε τις ετυμολογικές απόψεις και των δύο, θα μπορούσαμε να καταλήξουμε πως οι δύο λέξεις υγιής και υγρός ταυτίζονται.
Για του συμπεράσματος το αληθές, η υγεία πάντοτε χαρακτηρίζεται ως υγρή, χυμώδης, ενώ η ασθένεια και ο θάνατος έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό την ξηρότητα, την ακαμψία.
«Ὑγίειά ἐστι εὐκρασία τῶν ἐν ἡμῖν χυμῶν», υποστηρίζει ο Ιπποκράτης. Καλή κράση, δηλ. ανάμειξη των υγρών τού σώματος, το οποίο περιέχει αίμα, φλέγμα, ξανθή χολή, μαύρη χολή. Άρα, η υγεία προϋποθέτει σωστή αναλογία και καλή ποιότητα των υγρών αυτών.
«Ἀρίστη ἡ θερμὴ καὶ ὑγρὰ κρᾶσις» (Γαληνός, Περί των δοκούντων, 3).
Η υγεία αποκαλείται αλλοιώς και ρώσις ή ευρωία ή ευρωστία, εκ του ρω-ρώομαι (=ορμώ), αλλά και αρτεμία δηλ. να είσαι άρτιος, ολομελής, εκ του άρω, αραρίσκω (=αρμόζω, συνδέω, συνάπτω).
Ευεξία είναι το καλώς έχειν (ευ+έχω), ευδράνεια δε, το καλώς δραν (ευ+δρω).
Διαβάστε τώρα διαφορετικά αλλά πλείστα όσα επίθετα του υγιούς.
Ούλος, όλος: υγιής, ολόκληρος, ολομελής (=αρτιμελής). «Οὖλέ τε καὶ χαῖρε» [γεια και χαρά].
Αρτεμής: άρτιος, υγιής.
Απαρής: απήρωτος: ο μη πηρός, ο μη ανά-πηρος, άρα ο υγιής.
Ευηπελής: ευ+πέλω (=κινούμαι, υπάρχω).
Σώος ή σως: υγιής, εύρωστος. Εκ του ρ. σω (=ορμώ, σεύω). Γράφεται και ως σως ή σόος ή σάος. Αυτός που μπορεί να κινηθεί ορμητικώς, δεν είναι α-σθενής. Ετυμολογείται εκ του σάος+όλοος > λατιν. salvo (=σώζω), ρήμα που έδωσε την βάση και στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες για να εκφράσουν την σωτηρία.
Εξάντης: ο έξω άτης (=όλεθρος, βλάβη), με παρεμβολή του ευφωνικού ν, άρα ο υγιής.
Θαλερός: εκ του θάλλω και θάλπω.
Ζαφλεγής: θερμός, ζωηρός, ακμαίος. Όχι μόνον αυτός που διαθέτει υγεία, αλλά και ο «θερμός», ο ζών, ο ζέων, ο ζεστός. «Ζῆν λέγεται διὰ τὰ ἔμψυχα, παρὰ τὸ ζέειν-ζεῖν, τοῦ θερμοῦ». Ετυμολογείται εκ του ζέω (=είμαι ζεστός, θερμός, βράζω). Η θερμότητα χαρακτηρίζει τον ζωντανό [ζῆν: ἕως πάρεστιν τὸ θερμὸν καὶ ἡ ζέσις τοῦ αἵματος (για να ζεις πρέπει να συνυπάρχουν το θερμό και ο βρασμός του αίματος)], η δε ψυχρότητα, το «πάγωμα», άρα τον νεκρό, τον αποθανόντα. Το ζέω είναι ηχοποίητον, εκ του ζζ ... ζζ ... του βρασμού + κατάλ. -εω.
Αἰτεῖσθε δ’ ὑγίειαν πρῶτον, λοιπόν, για να παραφράσω λίγο τον Φιλήμονα. Ψάξτε πρώτα για την υγεία κι αφήστε όλα τ’ άλλα για μετά…
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.
Αφήστε ένα σχόλιο