Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1855)

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά -66

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

Με τους ξαφνικούς θανάτους να θερίζουν τον πληθυσμό και να μη μιλάει κανείς στην Ελλάδα (εδώ ξαναεμφανίστηκαν τα «ιατρικά» σούργελα να μας ξαναπειλούν ότι θα μας …φάει ο νέος «άγνωστος» ιός), σκέφτηκα πόσοι άνθρωποι μένουν χήροι ή χήρες (ουδέτερο δεν έχει ο μπαξές) κι είπα να ξεκινήσω την σημερινή μας περιπλάνηση στον χώρο της ετυμολογίας ακριβώς μ’ αυτήν την λέξη.
Ετυμολογείται εκ του ρήματος κείρω (=αποκόπτω, καταστρέφω, αφανίζω, αποστερώ) και το ουσιαστικό κηρ, προερχόμενο εκ του θέματος του παρακειμένου κέ-καρ-μαι, με α>η, που σημαίνει την θέα του θανάτου, τον ίδιο τον θάνατο, την καταστροφή. Εξ αυτού δημιουργήθηκε το ρήμα χηρόω (με κ>χ), που θα πει ερημώνω, εγκαταλείπω, αποστερώ γυναίκα από άνδρα και αντιστρόφως και φυσικά την λέξη χήρος-α.

Μεταφορικώς, ένα τόσο δυσάρεστο και ξαφνικό συμβάν το λέμε κεραυνό και μάλιστα «εν αιθρία», με αίθριο καιρό, δηλαδή, πράγμα διόλου συνηθισμένο.
Ο κεραυνός είναι τρισύνθετη λέξη εκ του κέρας (κεραία) + αύω (=ξηραίνω, καίω) + νέομαι (=έρχομαι, επιστρέφω). Λέγεται δε έτσι διότι πίπτει, επέρχεται ως κεραία καίουσα. Μάλιστα ο Ποσειδώνιος παρατηρεί «ὅτι πνεῦμα ἐστί».

Στο δυσάρεστο πνεύμα των ημερών έχουν προστεθεί και θάνατοι εξ αυτοκτονίας. Έπεσε, λέει, από το μπαλκόνι και σκοτώθηκε.
Το μπαλκόνι είναι αντιδάνειο εκ της τουρκικής αλλά -τι σπάνιο!- προερχόμενο εκ της πανδότρας ελληνικής και συγκεκριμένα το άλκαρ, που θα πει πύργος επί των τειχών, όπου για να σταθείς θα πρέπει να διαθέτεις δύναμη, αλκή, να είσαι άλκιμος, για να μείνουν οι επάλξεις απόρθητες. Το άλκαρ στην αρχή του είχε δίγαμμα (F), άρα Fάλκαρ, λέξη που οι ξένοι πρόφεραν ως μπάλκαρ, με βαρύ βήτα. Εξ αυτής της προφοράς έχουμε το balcone, balcon (μπαλκόνι), από το οποίο μπορείς και παρατηρείς έξω αλλά και τα Βαλκάνια, από την οροσειρά Μπαλκάν, στην οποία οι Τούρκοι προσέδωσαν την έννοια του υψηλού, οχυρού τόπου, δανειζόμενοι την λέξη από την ελληνική.

Με μια λέξη, όταν θέλουμε να εκφράσουμε την λύπη μας για κάτι, λέμε αλλοίμονο. Ή μήπως αλίμονο ή αλοίμονο. Με την ύπουλη και τάχα λαϊκή απλοποίηση της ορθογραφίας, που έχει συντελεστεί εδώ και πολλά χρόνια, η λέξη συνηθίζεται να γράφεται αλίμονο. Έτσι τουλάχιστον το έχει η αυτόματη διόρθωση, ένα εργαλείο τάχα ευκολίας, που όμως έκανε μη σκεπτόμενους αυτούς που την χρησιμοποιούν, τυφλούς και υπάκουους σε κάθε κέλευσμα της «εξέλιξης».
Η λέξη είναι και πάλι τρισύνθετη, εκ του αλλά + οι + μόνον. Εκείνο το «οι» είναι θρηνητικό επιφώνημα, κάτι που ο Ελύτης στην «Πορεία προς το μέτωπο» παρουσιάζει με διαλυτικά, ως «όϊ, όϊ, μάνα μου..». Το Liddell-Scott το μεταφέρει εκ του «αλλ’ οίμοι». Όπως ασφαλώς συνάγεται, δεν υπάρχει ελληνική λέξη «αλί», όπως υποστηρίζει η …εξελικτική ορθογραφία. Αυτό θα μπορούσε να είναι μεταγενέστερη απλοποίηση (για ποιο άραγε λόγο;) του «αλλ’ οι». Θυμηθείτε την ταινία «Αλλοίμονο στους νέους», που το γράφει όπως πρέπει. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν πως εκείνο το «αλί» είναι το «ηλί, ηλί», που είπε ο Χριστός πάνω στον Σταυρό, μόνο που αυτό σημαίνει «Θεέ μου, Θεέ μου», ήλιε μου, ήλιε μου.
Άρα, σε ελεύθερη μετάφραση, η λέξη σημαίνει πως το μόνο που μου μένει είναι να θρηνήσω, να πω δηλαδή «όϊ, όϊ».

Και μιας και μπλέξαμε Χριστούς και Θεούς, ας κλείσουμε με την λέξη θρησκεία.
Κατά το Ετυμολογικόν το Μέγα «Παρά τῶν Θρακῶν ἐπιμέλειαν τὴν πρὸς τὸ θεῖον καὶ τὴν Ὀρφέως ἱερουργίαν. Οὗτοι γὰρ πρῶτον ἐξεῦρον τὴν περί τὸ θεῖον εὔνοιαν». Οι Θράκες πολεμούσαν μια ζωή στα σύνορα για να προστατεύουν τούς υπόλοιπους Έλληνες και ζητούσαν την εύνοια των θεών και ειδικώς του θεού Άρη, που ήταν και ὁ προστάτης τους. Ακριβώς, λόγω της ενασχόλησής τους με τον πόλεμο, ήταν πιο «άγριοι» από τους υπόλοιπους Έλληνες και καθαρά πολεμικός λαός. Άναβαν φωτιές/θράκες προς τιμήν του Άρη για να ζητήσουν την βοήθειά του αλλά και να φοβίζουν τούς βόρειους βάρβαρους εχθρούς. Μην ξεχνάμε ότι πριν τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνος δεν υπήρχε ονομασία «Μακεδονία» και όλη αυτή η περιοχή (Μακεδονία και Θράκη) ονομαζόταν Θράκη/Θράκα.
Οι εκδοχές που συνδέουν την λέξη με την ευλάβεια είναι μεταγενέστερες. Εμείς εξετάζουμε την ετυμολογία, πώς ξεκίνησε, δηλαδή, αρχικά ἡ λέξη. Το ότι αργότερα εμφανίστηκαν οι λέξεις θρήσκος (ευλαβούμενος), θρησκεύω και άλλες, αυτό δείχνει την δυναμική της γλώσσας μας. Ας δούμε την εξέλιξη ανάποδα: Θρησκεία, θρασκεία, θρασκειά, θράκα (Θράκα), θράκη (Θράκη).

Η στήλη θα επανέλθει μετά δύο εβδομάδες, προς το τέλος Αυγούστου, λόγω καλοκαιρινών διακοπών της εφημερίδος.
Καλό υπόλοιπο καλοκαιριού σε όλους.