Ώστε πολυθεϊστής ο Όμηρος; Φ.1776
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ
«ΣΥΛΛΑΒΙΖΟΝΤΑΣ» ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ, βρίσκουμε όχι μόνον τους 12 θεούς του Ολύμπου, αλλά και σημαντικό αριθμό άλλων θεών. Κάθε λίγο και λιγάκι, κάποιος θεός επεμβαίνει, δίνει ιδέες, συμβουλεύει, παρασύρει, εμποδίζει, αποδοκιμάζει -χίλια δυό.
Σιωπηρά, μάλιστα, αναγνωρίζεται στον καθένα τους κάποιου είδους αρμοδιότητα, σαν καταμερισμός καθηκόντων. Δίας ο αρχηγός, Ήρα η νοικοκυρά, Αθηνά η έξυπνη κόρη, Άρης ο του πολέμου, Ποσειδώνας ο της θαλάσσης κ.λ.π. Γι’ αυτό και πότε-πότε συνεδριάζουν στον Όλυμπο.
Η πρώτη σκέψη, λοιπόν, δίνει άμεση απάντηση κάτι σαν: «Ναι, γιατί ρωτάς;»
Ώστε πολυθεϊστής ο Όμηρος;
Γράφει ο Κώστας Τζαναβάρας *
«ΣΥΛΛΑΒΙΖΟΝΤΑΣ» ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ, βρίσκουμε όχι μόνον τους 12 θεούς του Ολύμπου, αλλά και σημαντικό αριθμό άλλων θεών. Κάθε λίγο και λιγάκι, κάποιος θεός επεμβαίνει, δίνει ιδέες, συμβουλεύει, παρασύρει, εμποδίζει, αποδοκιμάζει -χίλια δυό.
Σιωπηρά, μάλιστα, αναγνωρίζεται στον καθένα τους κάποιου είδους αρμοδιότητα, σαν καταμερισμός καθηκόντων. Δίας ο αρχηγός, Ήρα η νοικοκυρά, Αθηνά η έξυπνη κόρη, Άρης ο του πολέμου, Ποσειδώνας ο της θαλάσσης κ.λ.π. Γι’ αυτό και πότε-πότε συνεδριάζουν στον Όλυμπο.
Η πρώτη σκέψη, λοιπόν, δίνει άμεση απάντηση κάτι σαν: «Ναι, γιατί ρωτάς;»
Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΚΕΨΗ, εστιάζει στη συμπεριφορά των θεών, όπως παρουσιάζεται ανάγλυφα στον Ομηρικό Μύθο.
Βρίσκει κανείς πολλά να καταλογίσει ακόμη και στο Δία. Ακόμη και στη θεά της σοφίας, ο Όμηρος καταλογίζει ότι προτρέπει σε «άλληκτον πολεμίζειν» [Καζαντζάκης: «άσωστους πολέμους»].
Αυτή η κριτική, υπήρξε η κρατούσα στην κλασική αρχαιότητα. Aπέδιδε ασέβεια στον Όμηρο. Κι αυτό υπήρξε βασική αιτιολογία για τον αποκλεισμό των Επών από την Πλατωνική Πολιτεία.
Η δεύτερη σκέψη, συνεπώς, τείνει μάλλον να αποδώσει αθεΐα στον Όμηρο, μαζί με ασέβεια.
Κατά μία συγγενή άποψη, πρόκειται για κάποιου είδους θεοποίηση του ανθρώπου, σε αντίθεση με την συνήθη ανθρωποποίηση του θεού σε άλλες θρησκείες.
Η ΕΔΩ ΣΚΕΨΗ, δεν έχει μάλλον απασχολήσει τη Γραμματεία.
Δεν βρήκα [είπαμε: ερασιτέχνης!] πουθενά οποιονδήποτε προβληματισμό μήπως ο Όμηρος υπήρξε μονοθεϊστής. Ή, έστω, μήπως υπεδείκνυε κάποιες άλλες θεότητες. Πέρα από τον Όλυμπο, εννοώ.
Έχω, μόνον, απλώς καλή προφορική πληροφορία ότι το ερώτημα αν ο Όμηρος υπήρξε μονοθεϊστής, έχει απασχολήσει την Ορθοδοξία.
Εκτιμώ ότι το θέμα θα μπορούσε να αποδειχθεί ιδιαίτερης σημασίας, τουλάχιστον για όσους δηλώνουν ταυτοχρόνως Έλληνες και Χριστιανοί.
Ο ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ, μέχρις ενός σημείου, ταυτίζεται με την ως άνω «δεύτερη σκέψη».
Αβίαστα, παρατηρεί κανείς ελαττώματα ή λάθη στους θεούς και τις θεές, που δεν είμαστε συνηθισμένοι να συνυπάρχουν με τη θεϊκή ιδιότητα. Κάτι δεν μας πάει καλά, αναμφισβήτητα, σε σχέση με το θεϊκό πρότυπο.
Η διαφοροποίηση, η εδώ σκέψη δηλαδή, αρχίζει από την ερμηνεία του φαινομένου. Τουτέστιν: Αντί να θεωρήσουμε ότι πρόκειται για ασέβεια ή βλασφημία από την πλευρά του Ποιητή, διακρίνουμε κάποιες διαψεύσεις θεϊκής ισχύος. Δεν πρόκειται πράγματι για θεούς, εν ολίγοις.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΕΤΟΙΩΝ ΔΙΑΨΕΥΣΕΩΝ θεϊκής ισχύος, έχουμε υπεραρκετά.
Ο άναξ των θεών Δίας, ο έχων την απόλυτη γνώση, εξαπατάται από τη σύζυγό του, που βρίσκει τρόπο να τον χειρισθεί. Ο θεός του πολέμου Άρης, τα βρίσκει σκούρα στη μονομαχία με τον θηριώδη Διομήδη. Που, επίσης, τα έβαλε και με την Αφροδίτη.
Χωρίς τιμωρία ή άλλες συνέπειες.
Η θεά της σοφίας Αθηνά, βαρύνεται με την ολέθρια συμβουλή στον Αχιλλέα. Ο Ποιητής την θέλει να συμβουλεύει εκ μέρους και της Ήρας, να έχει φριχτή λάμψη στα μάτια, αλλά και να τραβάει τα ξανθά μαλλιά του συμβουλευόμενου -κι από πίσω.
ΠΡΟΚΥΠΤΕΙ Η ΕΡΩΤΗΣΗ, αβίαστα πάλι, περί τίνος είδους θεών μιλάει ο Όμηρος.
Αξίζει, βεβαίως, να συνεκτιμήσουμε και τις παραστάσεις που δίνονται σχετικά με τη δεισιδαιμονία. Επανειλημμένως δίνονται εύγλωττες εικόνες που απαξιώνουν τα ταξίματα, τις θυσίες και τις οιωνοσκοπήσεις.
Όταν, για παράδειγμα, οι Αχαιοί ήταν να ξεκινήσουν από την Αυλίδα, είδαν ένα φίδι να τρώει εννιά σπουργίτια και τη μάνα τους. Η προφανής εξήγηση, αν προσχωρήσουμε στη λογική των οιωνοσκόπων, είναι ότι ο πατέραςσπουργίτης τα άφησε απροστάτευτα. Η δοθείσα; στον δέκατο (10 = 9 + 1) χρόνο θα νικήσουν στον πόλεμο!!
Μία υποψιασμένη ανάγνωση, βρίσκει πολλές ειρωνικές παρουσιάσεις υπερβολών -ιδίως στο πρωτότυπο.
ΕΙΝΑΙ ΣΑΦΗΣ Η ΑΝΤΙΔΙΑΣΤΟΛΉ, επί πλέον, ως προς άλλες ισχυρές δυνάμεις.
Ο Όμηρος βάζει επανειλημμένως τον ίδιο το Δία να δηλώνει ανήμπορος να αλλάξει την μοίρα οιουδήποτε.
Ρητώς, μάλιστα, καταφέρεται κατά της συνήθειας των ανθρώπων να ρίχνουν τα λάθη τους στους θεούς.
Στο βιβλίο «Ελένης απόλογος», που κυκλοφορεί ελεύθερα στο διαδίκτυο, δίνω μία κρίσιμη ερμηνεία του ναυαγίου των Φαιάκων. Ο συλλαβίζων αναγνώστης, καταλαβαίνει ότι το βύθισε θυμωμένος ο θεός της θάλασσας Ποσειδώνας. Στοιχειοθετώ, αντιθέτως, την άποψη ότι, στο πρόσωπο του Ποσειδώνα, αποδίδεται η «διαφωνία» της Φύσης για την επιλογή των ομηρικών Φαιάκων να μην έχουν στα καράβια τους καπετάνιους. Λογικό;
Παρεμπιπτόντως: είναι ένα μείζον θέμα το τί κάνει ο συλλαβίζων αναγνώστης, όταν καταλάβει τί δεν είχε προσέξει. Αν στοιχειοθετήσει αντιρρήσεις, έχει καλώς -το συζητάμε. Αν αλλάξει θέμα συζήτησης;
ΕΚΕΙΝΟ ΠΟΥ ΑΛΛΑΖΕΙ ακόμη περισσότερο την εικόνα, είναι μία κρίσιμη λέξη στην Οδύσσεια: «επουράνιος».
Ένας μνηστήρας έχει κτυπήσει τον Οδυσσέα, που ακόμη κρύβεται μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο. Και του υποδεικνύεται ότι, ο άγνωστος ζητιάνος που κτύπησε άδικα, μπορεί να είναι κάποιος επουράνιος θεός, που περιφέρεται για να ελέγξει συμπεριφορές ανθρώπων.
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΝΟΝΤΑΣ τον συλλογισμό μας, διαχωρίζουμε σαφώς τις απαντήσεις μας σε δύο αντιστοίχως διαχωριζόμενα ερωτήματα.
Αφ’ ενός: πιστεύει, άραγε, ο Όμηρος σε κάποιον ή κάποιους θεούς; Και η απάντηση είναι νομίζω σύνθετη: σίγουρα δεν θωρεί θεούς τους Ολύμπιους, αλλά εικάζει την ύπαρξη θεού, και μάλιστα πολύ κοντά στις Χριστιανικές αντιλήψεις περί θεού.
Θεού που θέτει τους νόμους και «τα πάνθ’ ορά» ως προς την τήρησή τους. Αυτή ακριβώς είναι έννοια του επουράνιου θεού.
Αφ’ ετέρου: τί πιστεύει, άραγε, ο Όμηρος για τους Ολύμπιους θεούς του; Προφανώς, δεν μένει παρά να θεωρεί ως Ολύμπιους το Ιερατείο. Δίκην ισχυρής ελίτ, διευθύνουν από τα παρασκήνια.
Έχουν, βεβαίως, υψηλά προσόντα αλλά και κάποια κραυγαλέα ελαττώματα. Στα πλαίσια αυτά, υπεδείκνυε και τις υπερβολές στις θυσίες και τις οιωνοσκοπήσεις. Δεισιδαιμονία.
ΤΟ ΚΑΤΑΛΗΚΤΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ μας, ερμηνεύοντας πάντα τον Όμηρο, δεν μπορεί παρά να αφορά κάποιον κανόνα ως προς τον αποσυμβολισμό των εκάστοτε παρεμβάσεων των Ολυμπίων «θεών».
Είδαμε για το ναυάγιο των ομηρικών Φαιάκων. Δεν ήταν ο Ποσειδώνας αλλά η φαεινή ιδέα να μην έχουν καπετάνιους στα καράβια τους. Όταν τραγουδιέται το ερωτικό παιχνίδι μεταξύ Άρη και Αφροδίτης, είναι απλώς η στενή σχέση πολέμου και έρωτα. Κ.ο.κ.
Ο Οδυσσέας γύρισε στην Τροία για τις θυσίες στην Αθηνά, ενώ ο Διομήδης δεν γύρισε -και έφτασε σε λίγες ημέρες στην πατρίδα του. Γιατί, λοιπόν, περιπλανήθηκε τιμωρημένος ο Οδυσσέας και όχι ο Διομήδης;
Όταν η προστάτιδα θεά του ομηρικού Οδυσσέα, η Αθηνά, είναι συνεχώς δίπλα του, αλλά λάμπει δια της απουσίας της στο πολύχρονο ταξίδι του, τί σημαίνει; Κάποιου είδους καπρίτσιο της θεάς; ή μήπως ότι, ο πορθητής του κάστρου της Τροίας, «το πήρε επάνω του» με τη δόξα, και άρχισε τα απανωτά λάθη;
Η ΕΠΑΝΕΜΦΑΝΙΣΗ της Αθηνάς, στο πλευρό του Οδυσσέα, συνεπώς, είναι μία ακόμη επιβεβαίωση της εδώ ερμηνείας του κρίσιμου στίχου: «Πολλών δ’ ανθρώπων ίδεν άστεα και ΝΟΟΝ ΕΓΝΩ». Τουτέστιν: υπήρχαν οι προϋποθέσεις, ώστε να έχει νόημα να ειπωθεί -ποιητικά!- κάτι σαν ΕΒΑΛΕ ΜΥΑΛΟ.
Διμηνιό 23 Ιανουαρίου 2022
Βρίσκει κανείς πολλά να καταλογίσει ακόμη και στο Δία. Ακόμη και στη θεά της σοφίας, ο Όμηρος καταλογίζει ότι προτρέπει σε «άλληκτον πολεμίζειν» [Καζαντζάκης: «άσωστους πολέμους»].
Αυτή η κριτική, υπήρξε η κρατούσα στην κλασική αρχαιότητα. Aπέδιδε ασέβεια στον Όμηρο. Κι αυτό υπήρξε βασική αιτιολογία για τον αποκλεισμό των Επών από την Πλατωνική Πολιτεία.
Η δεύτερη σκέψη, συνεπώς, τείνει μάλλον να αποδώσει αθεΐα στον Όμηρο, μαζί με ασέβεια.
Κατά μία συγγενή άποψη, πρόκειται για κάποιου είδους θεοποίηση του ανθρώπου, σε αντίθεση με την συνήθη ανθρωποποίηση του θεού σε άλλες θρησκείες.
Η ΕΔΩ ΣΚΕΨΗ, δεν έχει μάλλον απασχολήσει τη Γραμματεία.
Δεν βρήκα [είπαμε: ερασιτέχνης!] πουθενά οποιονδήποτε προβληματισμό μήπως ο Όμηρος υπήρξε μονοθεϊστής. Ή, έστω, μήπως υπεδείκνυε κάποιες άλλες θεότητες. Πέρα από τον Όλυμπο, εννοώ.
Έχω, μόνον, απλώς καλή προφορική πληροφορία ότι το ερώτημα αν ο Όμηρος υπήρξε μονοθεϊστής, έχει απασχολήσει την Ορθοδοξία.
Εκτιμώ ότι το θέμα θα μπορούσε να αποδειχθεί ιδιαίτερης σημασίας, τουλάχιστον για όσους δηλώνουν ταυτοχρόνως Έλληνες και Χριστιανοί.
Ο ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ, μέχρις ενός σημείου, ταυτίζεται με την ως άνω «δεύτερη σκέψη».
Αβίαστα, παρατηρεί κανείς ελαττώματα ή λάθη στους θεούς και τις θεές, που δεν είμαστε συνηθισμένοι να συνυπάρχουν με τη θεϊκή ιδιότητα. Κάτι δεν μας πάει καλά, αναμφισβήτητα, σε σχέση με το θεϊκό πρότυπο.
Η διαφοροποίηση, η εδώ σκέψη δηλαδή, αρχίζει από την ερμηνεία του φαινομένου. Τουτέστιν: Αντί να θεωρήσουμε ότι πρόκειται για ασέβεια ή βλασφημία από την πλευρά του Ποιητή, διακρίνουμε κάποιες διαψεύσεις θεϊκής ισχύος. Δεν πρόκειται πράγματι για θεούς, εν ολίγοις.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΕΤΟΙΩΝ ΔΙΑΨΕΥΣΕΩΝ θεϊκής ισχύος, έχουμε υπεραρκετά.
Ο άναξ των θεών Δίας, ο έχων την απόλυτη γνώση, εξαπατάται από τη σύζυγό του, που βρίσκει τρόπο να τον χειρισθεί. Ο θεός του πολέμου Άρης, τα βρίσκει σκούρα στη μονομαχία με τον θηριώδη Διομήδη. Που, επίσης, τα έβαλε και με την Αφροδίτη.
Χωρίς τιμωρία ή άλλες συνέπειες.
Η θεά της σοφίας Αθηνά, βαρύνεται με την ολέθρια συμβουλή στον Αχιλλέα. Ο Ποιητής την θέλει να συμβουλεύει εκ μέρους και της Ήρας, να έχει φριχτή λάμψη στα μάτια, αλλά και να τραβάει τα ξανθά μαλλιά του συμβουλευόμενου -κι από πίσω.
ΠΡΟΚΥΠΤΕΙ Η ΕΡΩΤΗΣΗ, αβίαστα πάλι, περί τίνος είδους θεών μιλάει ο Όμηρος.
Αξίζει, βεβαίως, να συνεκτιμήσουμε και τις παραστάσεις που δίνονται σχετικά με τη δεισιδαιμονία. Επανειλημμένως δίνονται εύγλωττες εικόνες που απαξιώνουν τα ταξίματα, τις θυσίες και τις οιωνοσκοπήσεις.
Όταν, για παράδειγμα, οι Αχαιοί ήταν να ξεκινήσουν από την Αυλίδα, είδαν ένα φίδι να τρώει εννιά σπουργίτια και τη μάνα τους. Η προφανής εξήγηση, αν προσχωρήσουμε στη λογική των οιωνοσκόπων, είναι ότι ο πατέραςσπουργίτης τα άφησε απροστάτευτα. Η δοθείσα; στον δέκατο (10 = 9 + 1) χρόνο θα νικήσουν στον πόλεμο!!
Μία υποψιασμένη ανάγνωση, βρίσκει πολλές ειρωνικές παρουσιάσεις υπερβολών -ιδίως στο πρωτότυπο.
ΕΙΝΑΙ ΣΑΦΗΣ Η ΑΝΤΙΔΙΑΣΤΟΛΉ, επί πλέον, ως προς άλλες ισχυρές δυνάμεις.
Ο Όμηρος βάζει επανειλημμένως τον ίδιο το Δία να δηλώνει ανήμπορος να αλλάξει την μοίρα οιουδήποτε.
Ρητώς, μάλιστα, καταφέρεται κατά της συνήθειας των ανθρώπων να ρίχνουν τα λάθη τους στους θεούς.
Στο βιβλίο «Ελένης απόλογος», που κυκλοφορεί ελεύθερα στο διαδίκτυο, δίνω μία κρίσιμη ερμηνεία του ναυαγίου των Φαιάκων. Ο συλλαβίζων αναγνώστης, καταλαβαίνει ότι το βύθισε θυμωμένος ο θεός της θάλασσας Ποσειδώνας. Στοιχειοθετώ, αντιθέτως, την άποψη ότι, στο πρόσωπο του Ποσειδώνα, αποδίδεται η «διαφωνία» της Φύσης για την επιλογή των ομηρικών Φαιάκων να μην έχουν στα καράβια τους καπετάνιους. Λογικό;
Παρεμπιπτόντως: είναι ένα μείζον θέμα το τί κάνει ο συλλαβίζων αναγνώστης, όταν καταλάβει τί δεν είχε προσέξει. Αν στοιχειοθετήσει αντιρρήσεις, έχει καλώς -το συζητάμε. Αν αλλάξει θέμα συζήτησης;
ΕΚΕΙΝΟ ΠΟΥ ΑΛΛΑΖΕΙ ακόμη περισσότερο την εικόνα, είναι μία κρίσιμη λέξη στην Οδύσσεια: «επουράνιος».
Ένας μνηστήρας έχει κτυπήσει τον Οδυσσέα, που ακόμη κρύβεται μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο. Και του υποδεικνύεται ότι, ο άγνωστος ζητιάνος που κτύπησε άδικα, μπορεί να είναι κάποιος επουράνιος θεός, που περιφέρεται για να ελέγξει συμπεριφορές ανθρώπων.
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΝΟΝΤΑΣ τον συλλογισμό μας, διαχωρίζουμε σαφώς τις απαντήσεις μας σε δύο αντιστοίχως διαχωριζόμενα ερωτήματα.
Αφ’ ενός: πιστεύει, άραγε, ο Όμηρος σε κάποιον ή κάποιους θεούς; Και η απάντηση είναι νομίζω σύνθετη: σίγουρα δεν θωρεί θεούς τους Ολύμπιους, αλλά εικάζει την ύπαρξη θεού, και μάλιστα πολύ κοντά στις Χριστιανικές αντιλήψεις περί θεού.
Θεού που θέτει τους νόμους και «τα πάνθ’ ορά» ως προς την τήρησή τους. Αυτή ακριβώς είναι έννοια του επουράνιου θεού.
Αφ’ ετέρου: τί πιστεύει, άραγε, ο Όμηρος για τους Ολύμπιους θεούς του; Προφανώς, δεν μένει παρά να θεωρεί ως Ολύμπιους το Ιερατείο. Δίκην ισχυρής ελίτ, διευθύνουν από τα παρασκήνια.
Έχουν, βεβαίως, υψηλά προσόντα αλλά και κάποια κραυγαλέα ελαττώματα. Στα πλαίσια αυτά, υπεδείκνυε και τις υπερβολές στις θυσίες και τις οιωνοσκοπήσεις. Δεισιδαιμονία.
ΤΟ ΚΑΤΑΛΗΚΤΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ μας, ερμηνεύοντας πάντα τον Όμηρο, δεν μπορεί παρά να αφορά κάποιον κανόνα ως προς τον αποσυμβολισμό των εκάστοτε παρεμβάσεων των Ολυμπίων «θεών».
Είδαμε για το ναυάγιο των ομηρικών Φαιάκων. Δεν ήταν ο Ποσειδώνας αλλά η φαεινή ιδέα να μην έχουν καπετάνιους στα καράβια τους. Όταν τραγουδιέται το ερωτικό παιχνίδι μεταξύ Άρη και Αφροδίτης, είναι απλώς η στενή σχέση πολέμου και έρωτα. Κ.ο.κ.
Ο Οδυσσέας γύρισε στην Τροία για τις θυσίες στην Αθηνά, ενώ ο Διομήδης δεν γύρισε -και έφτασε σε λίγες ημέρες στην πατρίδα του. Γιατί, λοιπόν, περιπλανήθηκε τιμωρημένος ο Οδυσσέας και όχι ο Διομήδης;
Όταν η προστάτιδα θεά του ομηρικού Οδυσσέα, η Αθηνά, είναι συνεχώς δίπλα του, αλλά λάμπει δια της απουσίας της στο πολύχρονο ταξίδι του, τί σημαίνει; Κάποιου είδους καπρίτσιο της θεάς; ή μήπως ότι, ο πορθητής του κάστρου της Τροίας, «το πήρε επάνω του» με τη δόξα, και άρχισε τα απανωτά λάθη;
Η ΕΠΑΝΕΜΦΑΝΙΣΗ της Αθηνάς, στο πλευρό του Οδυσσέα, συνεπώς, είναι μία ακόμη επιβεβαίωση της εδώ ερμηνείας του κρίσιμου στίχου: «Πολλών δ’ ανθρώπων ίδεν άστεα και ΝΟΟΝ ΕΓΝΩ». Τουτέστιν: υπήρχαν οι προϋποθέσεις, ώστε να έχει νόημα να ειπωθεί -ποιητικά!- κάτι σαν ΕΒΑΛΕ ΜΥΑΛΟ.
Διμηνιό 23 Ιανουαρίου 2022
* Ο Κώστας Τζαναβάρας Α.Τ.Μ. – Ε.Μ.Π., σύμβουλος μηχανικός και μελετητής δημοσίων έργων, πάροχος γενικών τεχνικών και επιστημονικών συμβουλών, συγγραφέας ktzanavaras@otenet.gr.
Αφήστε ένα σχόλιο