Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ φ.1729

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 40

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης 

Καθηγητής Μουσικής

Ανοίξανε τα μαγαζιά, να πάρει ανάσα ο κόσμος αλλά και πάλι οι γνωστοί τηλεμαϊντανοί (όπου κι αν ανήκουν κι ό,τι δουλειά κι αν κάνουν, αν κάνουν) έχουν βαλθεί να μας σπάνε την ψυχολογία, με τις «δυσοίωνες» προβλέψεις τους.

Έχω ακούσει πολύ συχνά τελευταία την λέξη κρετίνος και μου κίνησε την περιέργεια να την ετυμολογήσω, …εμπνεόμενος, να πω την αμαρτία μου, από τον γνωστό τσιριδοβιβλιοκόπανο. Δεν φαντάζεστε, λοιπόν, τι βρήκα. Η ρίζα του είναι ο … χριστιανός , ναι, ο χριστιανός (είναι και τέτοιος)! Οι Λατίνοι τον είπαν christianus , οι Γάλλοι chrétien , με σημασία του “o καημένος, ο χριστιανός”, cretin τον ηλίθιο και crétinisme την ηλιθιότητα. Cretino και cretinismo αντιστοίχως οι Ιταλοί και οι Ισπανοί, cretin , cretinism οι Άγγλοι, Kretin , Kretinismus οι Γερμανοί.

Πραγματικά όμως, αν δεν ανοίξει η εστίαση θα κάνουμε στα μάτια να δούμε κάνα πιάτο και κάνα δίσκο με καλούδια να πηγαινοέρχονται, όπως τα είχαμε συνηθίσει στα διάφορα μαγαζιά, εκτός σπιτιού μας φυσικά. Πιάτο και δίσκος οι λέξεις μας. Η πρώτη είναι αντιδάνειο εκ της ιταλικής ( piatto ). Η ρίζα της είναι το ελληνικό πλατύς (= επίπεδος και επί ανθρώπων μεγαλόσωμος, όπως λέει ο Πλάτων), το οποίο όμως ετυμολογείται εκ του ρήματος πλήσσω , πλήττω (=χτυπώ, πατάσσω, επί νομισμάτων κόβω), εκ του οποίου δημιουργήθηκε η πλάξ-πλάκα (= επίπεδο, πλατύ πράγμα, που έχει προέλθει από το χτύπημα, την επεξεργασία. Το θέμα του είναι ο μέλλων τού πλήττω>πλή-ξω , με η>α). Οι Λατίνοι το είπαν platus , οι Γάλλοι assiette (= πινάκιο, εκ του άντα+έζομαι > καθέζομαι-κάθομαι, και έδος το κάθισμα και σέδα η καθέδρα), οι Ισπανοί plato και οι Άγγλοι dish . Το τελευταίο ετυμολογείται εκ του ελληνικού δίσκος , που έδωσε αυτούσιο το όνομά του στους Λατίνους, discus . Πώς όμως ετυμολογείται ο δίσκος ; Απίστευτη η πορεία της λέξης! Εκ του ρήματος θέω , που σημαίνει γενικώς τρέχω. Σημαίνει όμως και τρέχω γύρω-γύρω από κυκλικό πράγμα ή πάνω σε ακίνητη αλλά εκτεταμένη έκταση. Ο αόριστος κάνει έδικον (από τον αρχαιοπρεπή τύπο θέεσκον του παρατατικού > θέσκον > δέσκον > δίσκον > δικείν , το απαρέμφατο του αορίστου), με σημασία ρίπτω, βάλλω, χτυπώ. Έτσι λοιπόν ο δίσκος είναι αυτός που ρίπτεται και τρέχει με ταχύτητα. Τώρα, αν τρέχει τόσο πολύ ο δίσκος στα μαγαζιά, εξαρτάται από το πόσο γρήγορο είναι το γκαρσόνι.

Το γκαρσόνι όμως πόθεν ετυμολογείται; Μιας και πιάσαμε την εστίαση, θα τα πούμε όλα. Πρόκειται για αντιδάνειο εκ της γαλλικής ( garçon ), που πέρασε αυτούσιο και στην αγγλική αλλά η ρίζα του είναι το ελληνικό Fάρσην , γάρσην , άρσεν (=άρρην, αρσενικός) ή κατά τον Ησύχιο Fάρρης , γάρρης . Οι Ιταλοί το είπαν garzone και οι Ισπανοί barón . Μάλιστα οι Γάλλοι, για να δηλώσουν το παλληκάρι, χρησιμοποιούν την λέξη gar , εκ της ίδιας ρίζας. Το επίσης γαλλικό αντιδάνειο γκαρσονιέρα (garçonnière ) σημαίνει το σπίτι του αγάμου. Το γκαρσόνι όμως λέγεται αλλοιώς και σερβιτόρος . Πρόκειται για λέξη ετυμολογούμενη εκ του ελληνικού ρήματος συν+(F)ερύω-αείρω-αίρω (= σύρω προς τα πάνω, έλκω, αποκρούω, φυλάττω, υπερασπίζω, επιτηρώ κλπ). Το μέσο ρήμα κάνει Fερύομαι , που θα πει σώζω, προστατεύω, την σημασία του οποίου έλαβαν και οι ξένες γλώσσες: Servo οι Λατίνοι, servir (=υπηρετώ) Γάλλοι και Ισπανοί, οι Ιταλοί servire , serve οι Άγλλοι και servieren οι Γερμανοί.

Προβλέπω, αν συνεχίσει έτσι η κατάσταση, οι άνθρωποι, που δεν έχουν πού να φάνε, να το ρίχνουν στις κονσέρβες. Η κονσέρβα αποτελεί αυτούσιο αντιδάνειο εκ της ιταλικής ( conserva ), εκ της παραπάνω ρίζας.

Και να κλείσω με κάτι σχετικό με την δική μου ειδικότητα, το Ωδείο, που στα γαλλικά λέγεται conservatoire και παρεμφερώς και στις άλλες γλώσσες, επειδή διασώζει την Τέχνη.

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας