Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1967)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Σήμερα το άρθρο μου θα έχει χαρακτήρα αποφυγής επείγοντος περιστατικού και θα πρέπει επειγόντως να το αναγνώσετε, αν δεν θέλετε να ’ρθείτε στην δυσάρεστη θέση να καλέσετε τον …αριθμό του (166). Για να αποφύγετε την …σειρήνα, πρέπει να έχετε καλή υγεία, να είστε …Αδώνιδες, γεμάτοι σφρίγος, ρώμη, ευεξία. Και μιας ο σημερινός συνώνυμος τα διαθέτει όλα αυτά και μιας και ομιλεί την αρχαίαν εβρ…, sorry, ελληνικήν ήθελα να γράψω αλλά «…γραφίς λανθάνουσα λαλεί την αλήθειαν», ας του στείλουμε δυο-τρεις φρασούλες κάτι ξεχασμένων φιλοσόφων, που υποστήριζαν πως «Ἡγεῖται μὲν ὑγίεια, κάλλος δὲ δεύτερον» (Πλάτωνος Νόμοι 631 C), «Αἰτῶ δ’ ὑγίειαν πρῶτον» (Φιλήμων, Frg. FIF 68) και «Ὑγιαίνειν μὲν ἄριστον ἀνδρὶ θνατῷ (θνητώ)» (Ανθολόγιον Στοβαίου, Περί Υγείας), μπας και θυμηθεί τις παληές καλές ημέρες τής «Αγωγής» και …μετανοήσει, η «εξωνημένη παρθένος», ν’ αφήσει το κάλλος και να φροντίσει τον …κάλο στον εγκέφαλο!
Η Υγίεια ήταν η θυγατέρα τού θεού τής Ιατρικής, Ασκληπιού.
Η λέξη παράγεται εκ του θέματος ΥΓ. Υγιηρός είναι ο υγιής, σχετικό με το ομόρριζο υγρός. Ο υγρός όμως είναι ίδια λέξη με τον υδρό, με την αιολική τροπή τού δ σε γ. Αυτός που βρίσκεται σε υγρά κατάσταση, ο υγριής, είναι υγιής. «Ὑγίειά ἐστι εὐκρασία (καλή κράση, ανάμειξη, των υγρών τού σώματος) τῶν ἐν ἡμῖν χυμῶν». Στα Γ.Κ. 104 έχει γίνει λεπτομερής αναφορά στους χυμούς του ανθρωπίνου σώματος. Συνώνυμο του υγιής στην καθομιλουμένη είναι ο γερός, που ουσιαστικά πρόκειται για την λέξη υγιηρός, με το ιη να αντικαθίσταται εκ του ε.
Ο χυμός παράγεται εκ του ηχομιμητικού χέω, που ουσιαστικώς σημαίνει χύνω αλλά και σκορπίζω, ρίχνω χώμα και σχηματίζω λόφο ή σωρό, αφήνω να πέσει κάτι κάτω, τήκω, υγροποιούμαι… Υποστηρίζεται το ηχομιμητικό τού ρήματος διότι, όταν εκχύνονται στερεά (σε μορφή κόκκων), άμμος, χώμα, σιτηρά.., ακούγεται ένα παρατεταμένο χχχ. Ο χυ-μός σχηματίζεται από το θέμα του παρακειμένου τού χέω, κέ-χυ-κα.
Πάντοτε η υγεία χαρακτηρίζεται ως υγρή, χυμώδης, ενώ η ασθένεια και ο θάνατος έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό την ξηρότητα, την αυχμηρότητα, την ακαμψία.
Η υγεία αποκαλείται και ρώσις ή ευρωία, εκ του ρώομαι (=κινούμαι ορμητικά). Εύρωστος είναι αυτός που διαθέτει ρώση.
Αρτεμία είναι όταν είσαι άρτιος.
Ευεξία είναι το καλώς έχειν, ευδράνεια δε, το καλώς δραν.
Ούλος, όλος, είναι ο ολόκληρος, ο ολομελής, ο αρτιμελής, άρα ο υγιής. «Οὖλέ τε καὶ χαῖρε» (=γεια και χαρά). Ουλομελής είναι ο ούλος ως προς τα μέλη, ο ολομελής (να έχεις όλα τα μέλη σου), ο αρτιμελής, ο άρτιος.
Απαρής είναι επίσης ο υγιής, ο απήρωτος, ο μη πηρός, ο μη ανά-πηρος.
Ευηπελής, ως συνέπεια της υγείας, εκ του ευ+πέλω (=κινούμαι, υπάρχω).
Σώος ή σως είναι ο υγιής, ο εύρωστος (εκ του ρ. σω =ορμώ, σεύω). Γράφεται και ως σως ή σόος ή σάος, εκ του σάος+ολοός, αυτός που δύναται να κινηθεί ορμητικά, που δεν είναι α-σθενής (βλ. το λατιν. salvo =σώζω).
Ο εξάντης είναι κι αυτός υγιής, ο έξω τής άτης (=περιπλάνηση, περιπέτεια), με την παρεμβολή τού ευφωνικού ν.
Ζαφλεγής είναι ο θερμός, ο ζωηρός, ο ακμαίος. Δηλ. δεν είναι μόνον αυτός που διαθέτει υγεία αλλά και ο θερμός, ο ζων, ο ζέων, ο ζεστός. «Ζῆν λέγεται διὰ τὰ ἔμψυχα, παρὰ τὸ ζέειν-ζεῖν, τοῦ θερμοῦ».
Για τον λόγο αυτόν η Ελληνική είναι η μόνη από όλες τις γλώσσες που κάνει διάκριση μεταξύ ΖΩΗΣ και ΒΙΟΥ.
Ζωή είναι η ιδιότητα του ζωντανού οργανισμού, εκ του ρ. ζέω (=είμαι ζεστός, θερμός, βράζω, ηχοποίητο εκ του ζζζ τού βρασμού). Η θερμότητα χαρακτηρίζει τον ζώντα, εκ του ζήω-ζώ. Ἀναπνέομεν γὰρ ἕως πάρεστιν τὸ θερμὸν καὶ ἡ ζέσις τοῦ αἵματος [Αναπνέουμε (άρα ζούμε), όταν συνυπάρχουν το θερμό και το ζεστό τού αίματος]. Η ψυχρότητα δείχνει το «πάγωμα», τον νεκρό, τον αποθανόντα.
Βίος είναι η διάρκεια της ζωής τού ανθρώπου. Ετυμολογείται εκ του (F)ις (=δύναμη, βία). Ο βίος είναι «παρὰ τὸ μετὰ βίας καὶ ἀνάγκης ζῆν». Χρειάζεται δηλ. πολλή δύναμη για «να τα βγάλεις πέρα». Μόνον οι θεοί διάγουν τον βίο τους ευκόλως, μακαρίως: «θεοί ρεῖα (=εύκολα) ζώοντες, οὐχ οὕτως οἱ ἄνθρωποι». Άρα, βίος είναι ο τρόπος, η κατάσταση, η ποιότητα του ζην, «οὐχὶ ἡ ἁπλῆ τῶν ζώων ὕπαρξις». Όχι τυχαίως ο Όμηρος διαχωρίζει «ζώεις ἀγαθὸν βίον» (Ο, 491).
Θα κλείσω με σχετικές με το ΖΩ και το ΒΙΟΩ περιφράσεις:
«Ὁρῶ φάος ἠελίοιο» (βλέπω το φως τού ηλίου), «αὐγὰς λεύσσω» (ομοίως, λεύσσω =ορώ),
«ἐπὶ χθονὶ δέρκομαι» (επί της γης βλέπω, παρατηρώ. Πρβλ. το αντίθετο «κλείνω τα μάτια μου»), «ἐπὶ χθονὶ σίτον ἔδω» (επί της γης τρώω σίτο, ψωμί. Πρβλ. το αντίθετο «έφαγε τα ψωμιά του»).
Για να μη φτάσει η ώρα, λοιπόν, να φάτε τα ψωμιά σας, φάτε πρώτα υγιεινά και συνετά κι αφήστε το 166 μόνο για …ανάγνωση! Με τις υγείες σας…
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.
Αφήστε ένα σχόλιο