Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1965)

 

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά –164

 

     Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

 

Είπα στο σημερινό άρθρο να ασχοληθώ με την οργάνωση των ανθρώπων σε πόλεις αλλά και στο πώς ήταν διαρθρωμένες αυτές οι πόλεις. Φυσικά πρωτεύοντα ρόλο θα έχει η ετυμολογία όσων θα αναλυθούν.

 

Πρώτα-πρώτα ποια ήταν η ανάγκη, που ώθησε τους ανθρώπους να κτίσουν πόλεις;

Γράφει ο μέγιστος Πλάτων στον Πρωταγόρα (322a-b), εξηγώντας πώς οι άνθρωποι έφτασαν στην κατασκευή πόλεων, μετά το αρχικό στάδιο, όταν ζούσαν στην φύση μόνοι τους ως νομάδες: «Οὕτω δὴ παρεσκευασμένοι κατ' ἀρχὰς ἄνθρωποι ᾤκουν σποράδην, πόλεις δὲ οὐκ ἦσαν· ἀπώλλυντο οὖν ὑπὸ τῶν θηρίων διὰ τὸ πανταχῇ αὐτῶν ἀσθενέστεροι εἶναι, καὶ ἡ δημιουργικὴ τέχνη αὐτοῖς πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεής —πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική— ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις·» [Με αυτά τα εφόδια οι άνθρωποι στην αρχή κατοικούσαν διασκορπισμένοι, και πόλεις δεν υπήρχαν. Αφανίζονταν λοιπόν από τα θηρία, γιατί, από κάθε άποψη, ήταν ασθενέστεροι από αυτά. Για την εξασφάλιση της τροφής τους οι τεχνικές τους ικανότητες παρείχαν αρκετή βοήθεια· ήταν όμως ανεπαρκείς στον πόλεμο με τα θηρία. Γιατί δεν είχαν ακόμη την πολιτική τέχνη, μέρος της οποίας είναι η πολεμική. Επιδίωκαν λοιπόν να συγκεντρωθούν και να εξασφαλίσουν την σωτηρία τους χτίζοντας πόλεις].

Και πάλι Πλάτων, να δίνει την ερμηνεία της πόλεως: «Πόλις οἴκησις πλήθους ἀνθρώπων κοινοῖς δόγμασιν χρωμένων· πλῆθος ἀνθρώπων ὑπὸ νόμον τὸν αὐτὸν ὄντων», δηλ. η πόλη είναι ο χώρος όπου ζει πλήθος ανθρώπων, που χρησιμοποιούν τα ίδια «πιστεύω» και βρίσκονται, υπόκεινται, στον ίδιο νόμο. 

 

Η πόλις ονομάστηκε έτσι διότι «ἐκ πολλῶν συνίσταται». Πρβλ. στην Ιλιάδα (π, 329), «…ὅς ῥα Χίμαιραν θρέψεν ἀμαιμακέτην, πολέσιν κακὸν ἀνθρώποισιν» […ο οποίος έθρεψε το αιμοβόρο τέρας, την Χίμαιρα, κακό πολλών ανθρώπων].

 

Αλλά κι ο Αριστοτέλης (Πολιτικά, 1281a) δίνει την δική του άποψη για το τι είναι πόλις: «πόλις δὲ ἡ γενῶν καὶ κωμῶν κοινωνία ζωῆς τελείας καὶ αὐτάρκους» [Πόλις δε είναι η των γενών και κωμών κοινωνία, προς επίτευξη πλήρους και αυτάρκους βίου]. 

 

Ενώ η πόλις δηλώνει το σύνολο των πολιτών, την κοινότητα, το άστυ δηλώνει το σύνολο των κτισμάτων, τα οικήματα.

 

Για την ετυμολογία του άστεως υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Εκ του επιτατ. α+ίστημι (ρίζα στα-, α>υ, α>ε), που είναι δηλωτικό στάσεως, (ἔστη ὁ πληθυσμός). Δηλ. ότι ισχυρώς (επιτατ. α) ίσταται στους κινδύνους. Άλλη εκδοχή θέλει το άστυ εκ του (F)άεσα (=κοιμάμαι), όπου δηλ. εγκαταστάθηκαν μονίμως. Ιαύω σημαίνει επαναπαύομαι.

 

Ο Στέφανος Βυζάντιος γράφει: «Πρῶτοι Ἀθηναῖοι τὰ ἄστη καὶ τὰς πόλεις εὑρεῖν ἱστοροῦνται», ενώ ο Παυσανίας (Αρκαδικά, 38) μας δίνει μια σημαντική πληροφορία πως «Λυκόσουρα -Ἀρκαδίας- ἐστὶ πρεσβυτάτη, καὶ ταύτην εἶδεν ὁ ἥλιος πρώτην· ἀπὸ ταύτης δὲ οἱ λοιποί, ποιεῖσθαι πόλεις μεμαθήκασιν, ἄνθρωποι».

Εκ της λέξεως άστυ προέρχεται ο αστείος, κυριολεκτικώς ο ευγενής και ευφυής, ως κάτοικος του άστεος, εν αντιθέσει προς τον άνθρωπο των αγρών, τον αγροίκο.

 

Για την επικοινωνίαν-συγκοινωνίαν μεταξύ τών πόλεων, απαιτούνται οδοί.

Η οδός προέρχεται εκ θέματος εδ, σεδ, του ρ. έζω, ίζω, έδαφος, ή εκ του έω (=πέμπω) >έδος >οδός.

 

Πάμπολλα τα εκ της οδού παράγωγα και σύνθετα, όπως λ.χ. η μέθοδος (μετά+έρχομαι οδόν για κάτι), φρούδος, που σημαίνει μάταιος (εκ του προ+οδός, με το π προ της δασείας να τρέπεται σε φ), εφόδιο (επί+οδός), με π>φ, το απαραίτητο έξοδο που κάνεις επί της οδού, το αναγκαίο ποσό για το ταξίδι, πρόοδος (προ+οδός) είναι να προχωράς, δίοδος (διά+οδός) σημαίνει πέρασμα. Τα διόδια είναι η συντροφιά στην οδό.

 

Η τρίοδος είναι το μέρος, όπου συναντώνται τρεις οδοί. Η έκφραση «ἐκ τριόδου» σημαίνει τον χυδαίο, αυτόν του δρόμου.

Μισγοδία έχουμε όταν πολλές οδοί μίγνυνται, ενώνονται.

Άμφοδος (αμφί+οδός) είναι η οδός που οδηγεί γύρω από τόπο, από συνοικία, η περιφερειακή δηλ. οδός. «Τὰ δὲ ἄμφοδα ἔχουσιν ἑκατέρωθεν διεξόδους» (Ωρίων).

Ο δρόμος είναι η ομαλή οδός, κατάλληλη για τρέξιμο και ετυμολογείται εκ του τρέχω (αρχικώς δρέχω, θρέχω) έτρεχον, δραμούμαι, έδραμον. Μάλιστα το Ετυμ. το Μέγα μεταφέρει πως «τροχοὺς οἱ παλαιοὶ τοὺς δρόμους ἔλεγον» (πρβλ. αρματοτροχιά και τις σύγχρονες λέξεις και εκφράσεις, σιδηροτροχιά και τροχαία κίνηση.

Η αγυιά ετυμολογείται εκ του ρ. άγω, και σημαίνει την οδό που οδηγεί προς. «Ἀθῆναι εὐρυάγυιαι», που διαθέτει ευρείες οδούς.

Ρύμη είναι η στενή οδός, εκ του ρ. ρέω. Εκ της ρύμης και η ρυμοτομία (ρύμη+τέμνω), που σημαίνει να χαράσσεις, να τέμνεις οδούς.

Τρίβος είναι η οδός που έχει πατηθεί, εκ του τρίβω, τριβή.

Ατραπός ή ατραπιτός είναι η οδός χωρίς εκτροπές (στερητ. α+τρέπω).

Κάμπιος είναι το αντίθετο της ατραπού και σημαίνει την οδό με καμπή, εξ ου και κάμπια, το ζωύφιο που διπλώνεται, κάμπτεται.

Κέλευθος είναι λέξη ποιητική, εκ του ρ. κελεύω. Από την λέξη κέλευθος παράγεται ο ακόλουθος (επιτατ. α+κέλευθος) δηλ. αυτός που βαδίζει την ίδια οδό με κάποιον.

Ρηξικέλευθος είναι αυτός που διανοίγει οδό (ρήγνυμι+κέλευθος).

Ο κέλευθος ετυμολογείται εκ του ρ. κέλλω (=ελαύνω, ωθώ προς τα μπρος). Κέλευθος κυριολεκτικώς είναι θαλάσσια οδός, εξ ου κελευστής.

 

Οίμος είναι η οδός, ο δρόμος, εκ του ρ. είμι (=έρχομαι, πορεύομαι). Οιμάω (=εφορμώ), εκ του οποίου πιθανόν το σημερινό χυμάω.

Ένα σημαντικό παράγωγο του οίμου είναι η παροιμία, το παροδικό διήγημα, με την εξήγηση του ότι: «Τὴν παροιμίαν ὀνομάζεσθαί φασι τινες ἀπὸ τῶν οἴμων οὕτω δὲ αἱ ὁδοὶ ἐκαλοῦντο. Οἱ δ' ἄνθρωποι, ὅσα κοινωφελῆ εὕρισκον, ταῦτα κατὰ λεωφόρους ὁδοὺς ἀνέγραφον, ὑπὲρ τοῦ πλείονας ἐντυγχάνοντας τὰς ὠφελείας μεταλαμβάνειν· οὕτω καὶ τὰ τῶν σοφῶν ἀποφθέγματα γνωθῆναί φασι, καὶ τὰ Πυθαγορικὰ παραγγέλματα» (Διογενιανός, Συναγωγή).

Ο Αριστοτέλης λέει πως «Παροιμίαι, μεταφοραὶ ἀπὸ εἴδους εἰς εἶδος εἰσί».

 

Ρώξ, εκ του ρήγνυμι, ρήγμα, άνοιγμα, διάνοιξη οδού, στενή δίοδος, εξ ου η λέξη της καθομιλουμένης, ρούγα.

Στρωτή είναι η λιθόστρωτη οδός, εκ του στορέννυμι, στρώννυμι (=στρώνω), εξ ου στρατεία, εκ-στρατεία. Στρατιώτης κυριολεκτικώς είναι αυτός που βαδίζει. Η στρωτή αποτέλεσε την ρίζα για τις δυτικές λέξεις strada, street, Srasse.

 

*Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.