Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1952)

 

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά –151

 

 

     Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

Μετά τις ολιγοήμερες καλοκαιρινές διακοπές, η στήλη επανέρχεται δριμύτερη κι ανανεωμένη!

Βλέπετε, είχα την ευκαιρία να πειραματιστώ έτι πλέον με τους αριθμούς κι αφού σας είχα αφήσει με την υπόσχεση να κάνω αναφορά σε καθ’ ένα εξ αυτών, είπα να μην αθετήσω την υπόσχεσή μου.

 

Αριθμών καταγωγή, λοιπόν, πρωτίστως και ετυμολογία, δευτερευόντως.

 

Σίγουρα σχεδόν όλοι θα είστε πεπεισμένοι πως οι αριθμοί είναι αραβικής προελεύσεως, αφού αυτό είναι το κρατούν αφήγημα κι αφού μάλλον δεν έχετε πολυψάξει το θέμα. Ας δούμε με ιστορικά στοιχεία πόσο αληθές είναι αυτό. 

 

 Οι τρεις στήλες του πρώτου πίνακα δείχνουν τους 10 «αραβικούς» αριθμούς, όπως τους χρησιμοποιούμε σήμερα (αριστερά), την παλαιότερη γραφή τους (κέντρο) και τα γράμματα του ελληνικού αλφάβητου (δεξιά) στις μορφές που είχαν σε διά­φορες αρχαίες περιό­δους τής ιστορίας τής Ελληνικής Γραφής, που αποδεικνύουν εμφανώς ότι η εξέλιξη των ελληνικών γραμμάτων οδήγησε σταδιακά στους σημερινούς «αραβικούς» αριθμούς.

Ο δεύτερος πίνακας δείχνει το 27γράμματο αρχαιοελληνικό αριθμητικό σύστημα και το πώς αντιστοιχούν οι σύγχρονοι αριθμοί με τις μονάδες, τις δεκάδες και τις εκατοντάδες. Θα παρατηρήσετε πως υπάρχουν τρία σημεία, επιπλέον του σήμερα χρησιμοποιούμενου αλφαβήτου των 24 γραμμάτων, το στίγμα (που αναφέρθηκε πιο πάνω), το κοπά και το σαμπί, που σημαίνουν αντιστοίχως το 6, το 90 και το 900.

                                                                                              

1	2	3	4	5	6	7	8	9	Σύγχρονοι αριθμοί
A	B	Γ	Δ	E	ς	Z	Η	Θ	Μονάδες
I	K	Λ	M	Ν	Ξ	O	Π	Q	Δεκάδες
P	Σ	T	Y	Φ	X	Ψ	Ω	ϡ	Εκατοντάδες

 

Χωρίς μεγάλες αναλύσεις, καθίσταται φανερό πως δεν είναι δυνατόν οι Άραβες να δημιούργησαν τέτοιο περίφημο σύστημα.

Η λογική πίσω από τους αριθμούς! Ο σχηματισμός τους έχει να κάνει και με τις γωνίες από τις οποίες αυτοί συνίστανται!... Έτσι, το 1 έχει μία γωνία, το 2 δύο γωνίες, το 3 τρεις κ.ο.κ. Αλλά και το μηδέν (ως τέλειος κύκλος) δεν έχει γωνία!!! Εκπληκτική πραγματικά σύλληψη των σοφών αρχαίων προγόνων μας, οι οποίοι γνώριζαν για τον φυσικό κόσμο απείρως περισσότερα απ’ όσα γνωρίζουμε σήμερα εμείς.

 

Ας δούμε, λοιπόν, μία προς μία την ετυμολογία αυτών των 9 αριθμών, καθώς και τον αριθμό 0.

Εις/μία/εν. Αριθμητικό επίθετο, ετυμολογούμενο εκ του μένω/μονάς.

 

Δύο. Εκ του δαίω (=διαιρώ) και του δαΐζω (=κόβω στα δύο), με αι >υ.

 

Τρία. Κατά τον Βασδέκη, υπάρχουν δύο εκδοχές, με την πρώτη να θέλει την ετυμολογία τού αριθμού εκ του ρ. ταράσσω, με θέμα ταρα- >τρα- >τρε- (α>ε) >τρει- (ε>ει) >τρι- (ει>ι). Ο Ποσειδώνας κρατούσε την τρίαινα, δόρυ με τρεις αιχμές, για να ταράσσει τα νερά και να προκαλεί σεισμούς. Το δεύτερο συνθετικό της τρίαινας είναι ο αινός (=δεινός, τρομερός, φοβερός). Η άλλη ετυμολογική εκδοχή είναι εκ του τρίκρανου εργαλείου, θρίναξ, με το οποίο ανακάτωναν τον σίτο, ετυμολογούμενο εκ του τρις, με τ>θ, και του ακίς, με παρεμβολή του ν.

 

Τέσσαρα ή τέσσερα. Εκ του δεύτερος με αναδιπλασιασμό. Δε-δεύτερος >τε-τεύτερα (δ>τ) >τέττερα (αποβολή του ευ-) >τέσσερα (ττ>σσ). Εδώ να παρατηρήσουμε ένα φαινόμενο στην ελληνική. Οι αριθμοί βαίνουν μειούμενοι και δεν ακολουθούν αύξουσα σειρά, αφού εννοείται πως γίνεται διαίρεση. Το ½, αν το διαιρέσουμε με το δύο, μας δίνει ¼.

Πέντε. Στον Όμηρο υπάρχει το ρήμα πεμπάζομαι, που σημαίνει αριθμώ επί των πέντε δακτύλων, που προήλθε εκ του πάντα (όλα) τα δάχτυλα της χειρός, με α>ε. Το πέντε απαντάται και ως πέμπε, με ν>μ και τ>π, εκ του οποίου προέκυψε το ομηρικό ρήμα.

 

Εξ ή έξι. Κατά το πενταδικό σύστημα αριθμήσεως, μετά το 5, το 6 λεγόταν ένα και πέντε, το 7 δύο και πέντε, όπως και στο δεκαδικό το ένδεκα (ένα και δέκα) κοκ. Το 6 λοιπόν περιελάμβανε ολόκληρη την πεντάδα, όλα τα δάχτυλα του χεριού, συν το ένα. Εν+πας >ενπάς >επάς >εκάς (π>κ) >εκς >εξ.

 

Επτά ή εφτά (π>φ), ο ιερός αριθμός των αρχαίων, ο σεπτός, όπου σ η δασεία, και σέβας ο σεβασμός. Εκ του θέματος εβ-, του έβδομος, >σεβ- (σ η δασεία) >σέβας.

 

Οκτώ ή οχτώ (κ>χ). Όσο κι αν σας φανεί περίεργο, η ρίζα του είναι το …χταπόδι, ο γνωστός οκτάπους, με τα οκτώ πόδια, με καθένα εξ αυτών να φέρει κοτύλες (οι θηλές στις πλεκτάνες του πολύποδα) και να είναι κοτυλωτός. Κοτυλω- >κοτυω- >κοτω- >οκτω- (με μετάθεση κο>οκ) >οκτω-.

 

Εννέα ή εννιά. Επίσης ιερός αριθμός, όπως το επτά. Ετυμολογείται εκ του εν+αινέω (=δοξάζω). Εν-αινέω >εννέα.

 

Τον αριθμό μηδέν (0) (αν και είναι αμφίβολο κατά πόσο πρόκειται περί «απτού αριθμού», καθώς 0 = άπειρο) τον πρωτοχρησιμοποίησε ο Έλληνας μαθηματικός, Κλαύδιος Πτολεμαίος, που έζησε τον 2ο αιώνα μ.Χ., για να συμβολίσει το «τίποτα», ταυτισμένο όμως με την έννοια του απέραντου, του ατελείωτου. Πήρε, λοιπόν, το σύμβολο του «όλου», το ελληνικό γράμμα Ο (όμικρον), και το μετέτρεψε σε αρνητικής υφής αριθμό, που – κατά μία έννοια – ταυτίζεται με το ίδιο το σύμπαν ως χάος.

Το μηδέν ετυμολογείται εκ του αρνητικού προθεματικού μορίου, νη (που με ν>μ έγινε μη) + (σύνδ.) τε + εις-μία-εν. Μη-τε-εν >μηδέν, με τ>δ. Ούτε ένα, δηλ.

 

Τέλος, το δέκα. Η ρίζα του είναι το θέμα του παρακειμένου, δεκ-, του ρ. δέχομαι (=δεί-δεκ-το), που σημαίνει απλώνω τα χέρια και τα δέκα δάχτυλα ταυτοχρόνως.

 

*Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.