Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1937)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Μετά την κραιπάλη των ημερών και τα ανάλογα εορταστικά φύλλα, επανερχόμαστε στα Γνωστά και Καθημερινά, για νέες λέξεις, για νέες ετυμολογίες.
Πριν τις νέες όμως, ας δούμε δι’ ολίγον την περίφημη κραιπάλη και πώς αυτή ετυμολογείται.
Το πρώτο συνθετικό είναι η καρ-κάρα-καρς-κρας (=κεφάλι) + πάλη και πρόκειται ακριβώς για την πάλη της κεφαλής με το πιοτό (κυρίως) και την ανάλογη κεφαλαλγία που προκαλείται.
Οι ευρωπαϊκές γλώσσες, επειδή δεν διέθεταν προφανώς την λεπτότητα των εννοιών και των συνθέσεων των λέξεων της ελληνικής, απλώς δανείστηκαν την φρένα (φρην-φρενός = ο νους, το μυαλό), αυτή που ουσιαστικώς διευθύνει κάθε μας ενέργεια, και εκφράστηκαν μέσω της επίσης ελληνικής φρενίτιδος.
Έτσι, οι Λατίνοι την είπαν phrenesis, οι Γάλλοι frénésie, οι Ιταλοί frenesia, οι Ισπανοί frenesi, οι Άγγλοι frenzy, και οι Γερμανοί Phrenesie.
Μιας πολύ γνωστής λέξης θα προσπαθήσω να δώσω την ετυμολογία της, εύκολης σχετικώς, που όμως η ιστορία της δεν έχει καμμιά σχέση με το νόημα που της αποδίδεται σήμερα.
Πρόκειται για το φιλότιμο, που δήθεν χαρακτηρίζει τον Έλληνα, απαντάται μόνο στην ελληνική γλώσσα, καμμία άλλη ξένη τοιαύτη δεν την συμπεριλαμβάνει στο λεξιλόγιό της κι ούτε μεταφράζεται σ’ αυτήν. Η ετυμολογία όπως είπα είναι εύκολη, εκ του φιλόω-ώ (=αγαπώ) + τιμή. Το θέμα είναι τι τιμή; Εντιμότητα ή πραγματική τιμή, κόστος δηλαδή;
Εδώ θα προστρέξουμε στην ιστορία και ιδιαιτέρως στα πρώτα χρόνια μετά την Άλωση της Πόλης. Ο Σουλτάνος, λοιπόν, διόριζε τον Πατριάρχη (τον πολιτικό και θρησκευτικό άρχοντα των χριστιανών). Μετά τον διορισμό του, ο δεύτερος έπρεπε να δώσει στον Σουλτάνο κάποια χρήματα. Χρήματα επειδή τον διόρισε ή χρήματα για να το διορίσει; Ανεξακρίβωτο! Αντιστοίχως ο Πατριάρχης διόριζε τους κατά τόπους Μητροπολίτες, οι οποίοι με την σειρά τους έπρεπε να δώσουν στον Πατριάρχη κάποια χρήματα. Χρήματα επειδή τους διόρισε ή χρήματα για να τους διορίσει; Επίσης ανεξακρίβωτο!
Η συναλλαγή, λοιπόν, αυτή, τα χρήματα δηλ. που έδιναν οι Μητροπολίτες στον Πατριάρχη κατά την ενθρόνισή τους, ονομάστηκε από τότε φιλότιμο, πράξη η οποία με τον καιρό εξέπεσε του αρχικού της νοήματος και έλαβε αυτό που εννοούμε εμείς σήμερα, την αγάπη προς την εντιμότητα.
Ο καθένας ας βγάλει τα συμπεράσματά του…
Με τις ξένες γλώσσες τώρα όντως υπάρχει μια σύγχυση. Οι περισσότερες το εκφράζουν ως υπερηφάνεια αλλά ενός άγριου ζώου, που, όπως λέμε, είναι υπερήφανο, αδούλωτο, ελεύθερο. Η ρίζα του λοιπόν είναι το ελληνικό φηρ >θηρ (=θηρίο). Οι Λατίνοι το είπαν ferus (=άγριο ζώο), οι Γάλλοι fier και την fierté υπερηφάνεια, οι Ιταλοί αντιστοίχως fiero & fierezza αλλά και orgoglio (=υπερηφάνεια), οι Ισπανοί fiero & fiereza αλλά και orgullo (=υπερηφάνεια), και οι Άγγλοι fierce & fieriness (=άγριος και αγριότης αντιστοίχως) αλλά και pride, που είναι πολύ της μόδας σήμερα!
Pride ήταν κι ο Μέγας Αλέξανδρος, δεν το ξέρετε; Ναι, καρατσεκαρισμένο από τους σύγχρονους «ερευνητές» (κυρίως …οπισθοδρομικούς ή οπισθογεμείς)! Να ζούσε μοναχά! Θα τους σούβλιζε και θα τους …άρεσε κιόλας!
Ο Αλέξανδρος έχει την ετυμολογία του στο ρ. αλέξω, που σημαίνει αμύνω. «ἀλέξω γὰρ τὸ ἀμύνω». Το ρ. σημαίνει κυριολεκτικώς, αποκρούω τους εκτός και προασπίζομαι τους δικούς μου, τους εντός. Το αλέξω έχει σχέση με το λέγω (=πλαγιάζω), λέχος (=η συζυγική κλίνη), άλοχος (=η σύζυγος).
Επεξηγούν οι αρχαίοι σχολιαστές και λεξικογράφοι: «ἀλέξω, παρὰ τὴν ἄλοχον κυρίως, τὸ τῇ γυναικὶ βοηθῆσαι, καταχρηστικῶς δὲ καὶ τὸ ὅπου δήποτε» (Πορφύριος, Ομηρικά Ζητήματα). «Ἀλέξω, κυρίως τὸ τῇ γυναικὶ βοηθῆσαι. Παρὰ τὴν ἄλοχον». Υπερασπίζοντας βεβαίως την άλοχο, διατηρείς και το λέκτρο (την κλίνη) άμωμο και αμόλυντο από τους επιδρομείς. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τους ομηρικούς στίχους «οὐ ἀεικὲς ἀμυνομένῳ περὶ πάτρης τεθνάμεν· ἀλλὰ ἄλοχος σόη καὶ παῖδες ὀπίσω καὶ οἶκος καὶ κλῆρος ἀκήρατος...» (Ο, 498). Δηλ. δεν είναι ανάρμοστο για τον αμυνόμενο υπέρ της πατρίδος του να πεθάνει· αλλά η σύζυγος παραμένει σώα και τα παιδιά -που αφήνει- πίσω του και ο οίκος και η περιουσία απείραχτα.
Εκ του ρ. αλέξω προκύπτει το άλκαρ, ο πύργος, επί των τειχών του οποίου για να σταθείς πρέπει να διαθέτης αλκή και να είσαι άλκιμος, προκειμένου να παραμείνουν οι επάλξεις απόρθητες.
Το δεύτερο συνθετικό τού Αλέξανδρος είναι το ανήρ>ανδρός, άρα συνολικώς ο άνδρας που υπερασπίζεται, αποκρούει κλπ.
Πολύ γνωστό παράγωγο είναι το αλεξικέραυνο, αυτό που κρατάει μακρυά, που αποκρούει, που αντιμάχεται τον κεραυνό.
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.
Αφήστε ένα σχόλιο