Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1929)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Αν δεν ήταν τόσο σοβαρά και επικίνδυνα τα πράγματα με την δημοκρατία που έχουμε και βιώνουμε, θα μπορούσε κανένας να γελάει ολημερίς με τους αυτοπροσδιορισμούς τών συγκροτούντων τα πολιτικά κόμματα αλλά και αυτών που άρχουν, ασκούν, δηλαδή, εξουσία σε πολλά επίπεδα. Άριστοι, δεξιοί, αριστεροί, κεντρώοι, εξοχότατοι και λοιπά βαρύγδουπα ονόματα και προσδιορισμοί.
Ας ξεκινήσω από τους αρίστους, για τους οποίους πολύς ντόρος γίνεται.
Ο άριστος ετυμολογείται εκ της αρετής >αρεστός (ε>ι) >άριστος και αποτελεί υπερθετικό βαθμό του ανωμάλου επιθέτου αγαθός (συγκρ. αρείων ή αμείνων). Η αρετή ετυμολογείται ακριβώς εκ του συγκριτικού αρείων (εκ του άρω), επειδή η πρώτη ιδέα του αγαθού ή της αρετής ήταν η ανδρεία, η γενναιότητα στον πόλεμο. Ο άριστος, λοιπόν, είναι ο εξέχων στο είδος του, από άποψη καταγωγής ή κοινωνικής θέσης. Ας μη γελάσουμε με τους αυτοχριζόμενους σημερινούς αρίστους, που έχουν ευτελίσει την πραγματική σημασία τού όρου.
Κι εκείνο το αριστερός εκ του άριστος προέρχεται + ρ. αίρω (=απομακρύνω). Οι κακοί οιωνοί βλέπετε έρχονται εξ αριστερών κι αυτό έχει την ιστορία του. Ο οιωνοσκόπος κυττούσε πάντοτε προς βορρά και είχε το αριστερό του χέρι να του κάνει σκιά στην δύση, εκεί όπου δύει ο ήλιος και σκοτεινιάζει. Τα δε πτηνά που προμήνυαν κακό έρχονταν πάντοτε από τ’ αριστερά, από δυσμάς. Έτσι επικράτησε η σημασία τού αριστερού ως ατυχούς, απαίσιου, ανάποδου, δυσοίωνου, επιβλαβούς, άχαρου, λοξού, στραβού, πλάγιου, έννοιες που θυμίζουν παλαιότερες εποχές, με τα παιδιά που έτρωγαν ξύλο από γονείς κι από δασκάλους να γράφουν με το «καλό» χέρι, το δεξί, κι όχι με τ’ αριστερό. Η κυριολεξία τής ετυμολόγησης, άρα, λέει πως ο αριστερός απομακρύνει τον αγαθό, τον άριστο.
Κάπως έτσι βλέπουν σήμερα τα πράγματα, κυρίως οι δεξιών αποχρώσεων, επειδή τους βολεύει. Οι αριστεροί δεν ασχολούνται με προκαταλήψεις και αγωνίζονται να μας πείσουν για την δική τους μοναδικότητα.
Ο δεξιός όμως πόθεν; Η ρίζα του είναι το ρήμα δέκομαι ή δέχομαι (=λαμβάνω, αποδέχομαι, χαιρετίζω, περιμένω. Η ρίζα δεκ- προκύπτει από τον παθ. παρακ. του ρήματος, δέ-δεκ-ται, με κ>χ). Όταν κάποιος ήθελε να βεβαιώσει κάτι ή να αποδεχθεί ή να ορκιστεί σε κάτι, σήκωνε το δεξί του χέρι .Το ρήμα γέννησε τα παράγωγα δεξιτερός και δεκτήρ. Εξ αυτών οι Λατίνοι είπαν τον δεξιό dexter, οι Γάλλοι dextre, οι Ιταλοί destro, οι Ισπανοί diestro και οι Άγγλοι dexterous.
Ο κεντρώος προέρχεται εκ του κέντρον, ετυμολογούμενο εκ του ρήματος κεντέω (=κεντώ, αναγκάζω να προχωρήσει, επί μελισσών ή άλλων εντόμων κεντρίζω, πληγώνω, αλλά και μαχαιρώνω). Το ρήμα αυτό είναι σύνθετο εκ των α-κ-ίς + εντός >κ-εντός >κέντρον. Το κέντρον σημαίνει το οξύ άκρο, το κεντρί, το μη περιστρεφόμενο σκέλος του διαβήτη, που είναι σαν κεντρί, η αιχμή του δόρατος. Μεταφορικώς η λέξη σημαίνει την παρακίνηση, την παρόρμηση. Ως πολιτική δύναμη προφανώς σημαίνει το σημείο, εκ του οποίου εκκινούν και διακλαδώνονται όλες οι υπόλοιπες.
Οι ευρωπαϊκές γλώσσες όλες δανείστηκαν την ελληνική ρίζα. Λατίνοι centrum, Γάλλοι centre, Ιταλοί & Ισπανοί centro, Άγγλοι center, Γερμανοί Zentrum.
Το κόμμα είναι το δια του χτυπήματος αποσπώμενο ή αποχωριζόμενο κομμάτι, μικρό μέρος περιόδου, και ετυμολογείται εκ του ρήματος κόπτω και ιδιαιτέρως τον παρακείμενο, κέ-κομμαι. Κόπ-μα >κόμμα, με πμ>μμ. Στην περίπτωσή μας, το πολιτικό κόμμα είναι ένα κομμάτι τού συνολικού πολιτικού συστήματος.
Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η απόδοσή του στις ευρωπαϊκές γλώσσες και κυρίως η εκ της ελληνικής ρίζα του, που είναι το ρήμα πορσύνω ή πορσαίνω. Το ρήμα συναντάται και ως πόρω (=δίνω, που έχει σχέση με το επίρρ. πόρσω, πόρρω) ή πορίζω (=παρασκευάζω, ετοιμάζω, ευπρεπίζω), με πολλές σχετικές έννοιες πολλών συγγραφέων, αλλά κατά τον Πίνδαρο απλώς προσφέρω, παρέχω.
Οι Λατίνοι είπαν την μερίδα pars και το μοιράζω partior, οι Γάλλοι part & partager, οι Ιταλοί parte & spartire, οι Ισπανοί parte, porción & partir, οι Άγγλοι part & partake και οι Γερμανοί Part & Partie. Το πολιτικό κόμμα στην γαλλική είναι parti, στην ιταλική partito, στην ισπανική partido, στην αγγλική party, και στην γερμανική Partei.
Να μην ξεχάσω και τον εξοχότατο (νέο) μας Πρόεδρο! Η ετυμολογία τού έξοχος εμπεριέχει το ρήμα έχω και μάλιστα τον τύπο τού μέλλοντος, έξω. Εκ, εξ + έχω, έξω >εξέχω, που σημαίνει υπερέχω, βγαίνω από πάνω, ξεχωρίζω.
Και το αισχρός έχει μέσα του το έχω (απαρ. σχειν) αλλά και το επιφώνημα αγανάκτησης ή θλίψης, αι.
Πώς μου ’ρθε τώρα αυτό; Για μαντέψτε…!!
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com
Αφήστε ένα σχόλιο