Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1893)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Τώρα που επελαύνει η κλιματική …αλλαγή, τώρα που οι αγελάδες (λόγω των «οικολογικών μεταλλαγμένων» τροφών που τις ταΐζουν) αύξησαν την ποσότητα ημερησίου πορδίσματος, τώρα που το διοξείδιό τους ανεβαίνει «σφαίρα» προς τα ουράνια και δημιουργεί καιρικά φαινόμενα πέραν πάσης φαντασίας, τώρα που η Αφρική μας στέλνει όλο και περισσότερο την …σκόνη της (πού ήταν τόσα χρόνια κι αυτή η ευλογημένη;), είπα κι εγώ να σας τρομάξω λιγουλάκι, να σας χαλάσω τον εφησυχασμό (ἀγρυπνεῖτε, ἵνα μὴ εἰσέλθητε εἰς ...χαλασμόν), ετυμολογώντας λέξεις, που έχουν σχέση με τρομερά φαινόμενα, κυρίως του χειμώνα.
Χιόνια, βροχές, καταιγίδες, τυφώνες, κυκλώνες, σίφωνες, θύελλες, ανεμοστρόβιλοι, κεραυνοί, αστραπές… Βοήθεια, χανόμαστε!!
Λένε οι μετεωρολόγοι μας (τι αστέρια κι αυτοί, όλο …μέσα πέφτουν!) πως αναμένονται τις επόμενες μέρες έντονα καιρικά φαινόμενα με άστατο καιρό, με πολλές βροχές, εν μέσω υψηλών θερμοκρασιών. Κι εμείς «τσιμπάμε», τι άλλο να κάνουμε; Να σκεφτούμε; Μπα, αφού τα λένε οι «ειδικοί», εμείς «τί χρείαν ἔχομεν»;
Πάμε, λοιπόν, να ξεκινήσουμε με την καταιγίδα. Η λέξη είναι σύνθετη εκ της πρόθεσης εκ+αϊκή. Η αϊκή (=ορμητική κίνηση), είναι επίσης σύνθετη εκ του επιτατ. α+ίκω (=πορεύομαι), συνθετικά που δημιούργησαν την λέξη αιξ/γός (=το υψηλό κύμα) αλλά και την αιγίδα, την ασπίδα του Διός, που εκπέμπει τρόμο και έκπληξη, όπως και την ορμητική θύελλα, η οποία, όταν βάλουμε μπροστά την πρόθεση κατά, που ενισχύει την ορμή, γίνεται καταιγίς/δος.
Η θύελλα είναι επίσης σύνθετη λέξη, εκ του θύω [ι-θύω] (=σπεύδω προς τα μπρος, ορμώ, μαίνομαι) + αέλλα (=πολύ δυνατός άνεμος, ανεμοστρόβιλος, ρ. είλλω= κρατώ μακρυά, επί καταιγίδος συστρέφομαι, επιτατ. α+είλλω). Η λέξη δηλώνει, περιγράφει επακριβώς την συμπεριφορά ενός πολύ δυνατού ανέμου.
Μια λέξη της καθομιλουμένης σας έχω για την συνέχεια, το δρολάπι, που σημαίνει ραγδαία βροχή με δυνατό άνεμο, κοινώς ανεμοβρόχι. Κι όπως συμβαίνει σε πολλές λέξεις της, η λαϊκή παραφθορά σχεδόν αλλοιώνει τα συνθετικά τής λέξης. Σε πλήρη ανάπτυξη πρόκειται για την λέξη υδρολαίλαψ και υποκοριστικό υδρολαιλάπιον, που έχει προέλθει εκ των λέξεων ὕδωρ + λαῖλαψ. Η λαίλαψ είναι σύνθετη λέξη εκ του επιτατ. λαι+ραπίς (ράβδος), με ρ>λ, και ονομάστηκε έτσι διότι ραπίζει το πρόσωπο με νερό ή με φερόμενα εκ του δυνατού ανέμου υλικά.
Ο Τυφών, ένα πρόσωπο της αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας, ήταν η χαρακτηριστική προσωποποίηση του τότε ομωνύμου μετεωρολογικού φαινομένου, το οποίο σήμερα είναι επισήμως γνωστό ως σίφων(ας) ή νεφοστρόβιλος. Οι με ανοδική συνιστώσα τεράστιας κλίμακας σίφωνες ή ανεμοστρόβιλοι λέγονται κυκλώνες, λόγω της μορφής που παίρνουν, να ανασηκώνονται από την Γη, να στροβιλίζονται σαν φίδι και αφού πλατυνθούν να υψώνονται στον ουρανό. Τα μαύρα σύννεφα, που τους χαρακτηρίζουν, φαίνονται σαν κεφάλια του, που περιστρέφονται με αυτό και καλύπτουν όλον τον ουρανό. Κατά τον Ησίοδο ο τυφών απετέλεσε την προσωποποίηση της ηφαιστειακής έκρηξης.
Η λέξη ετυμολογείται εκ του θύω (=καίω, προσφέρω), το οποίο με θ>τ έγινε τύφω (=σηκώνω καπνό, καπνίζω, καίω αργά με σιγανή φωτιά). Όσο για τον κυκλώνα ετυμολογείται εκ του κύκλου, λόγω του στροβιλισμού και της κυκλικής κίνησης που κάνει κατά την πιο ισχυρή του στιγμή.
Βοήθεια, θα μας καταπιούν τα φαινόμενα! Η λέξη βοήθεια όμως πόθεν; Εκ του βοάω-ώ (=φωνάζω δυνατά, κραυγάζω, επαινώ) + θέω (=σπεύδω, τρέχω) και σημαίνει αυτό ακριβώς, μέσω της δυνατής κραυγής, δηλαδή, να ζητάμε από κάποιον να σπεύσει (να μας σώσει).
Μην περιμένουμε όμως από τους άλλους, αγαπητοί μου, να μας σώσουν. Μέχρι να γίνει αυτό, εμείς θα έχουμε σωθεί (λειώσει) από το πολύ βράσιμο περιμένοντας.
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο