Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1824)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
|
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά - 36
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
Υπάρχει εν αφθονία στην εποχή μας ένα επίθετο, που χαρακτηρίζει και προβάλλει (διαφημίζει) όλο και πιο πολλούς ανθρώπους, κυρίως και σεξιστικώς, θα έλεγα, το γυναικείο φύλο, επίθετο του οποίου έχουμε σχεδόν ξεχάσει την σημασία. Χρησιμεύει όμως για τον προσπορισμό αρκετών γυναικών με την θέλησή τους, βεβαίως-βεβαίως!! Και δος του τα only fans να διαφημίζονται από τις ίδιες, στον «ηθικό και αγγελικά πλασμένο» κόσμο τού internet. Κι ενώ στο YouTube σκιάζουν ένα βυζί, αν φανεί κατά λάθος, τα πορνοκάναλα αφθονούν ελεύθερα, προβάλλοντας ό,τι πιο άθλιο και νοσηρό έχει επινοήσει η φαντασία του (κομπλεξικού) ανθρώπου και δηλητηριάζοντας κυρίως τους μη διαθέτοντας ακόμη κρίση νέους ανθρώπους, με τα πρότυπα που προβάλλουν. Συγχωρήστε μου, παρακαλώ, τον μακρύ πρόλογο, και το ότι σήμερα θα παραθέσω μόνο μία λέξη, την λέξη γυμνός.
Γυμνός είναι ο άνευ ενδύματος, ο χωρίς ρούχα, αλλά και ο άοπλος, αυτός που έχει τα μέλη του εκτεθειμένα. Γυμνά λέγονταν τα μέρη του σώματος, που δεν καλύπτονταν από τον οπλισμό, όσα, δηλαδή, δεν κάλυπτε η ασπίδα. Όταν, λοιπόν, λέμε γυμνός εννοούμε αυτόν που ήταν ελαφρώς ενδεδυμένος, που φορούσε μόνο τον χιτώνα, το ρούχο που είχε πάνω στην σάρκα του. Είναι σαν να λέμε σήμερα πως φορούσε μόνο τα εσώρουχά του. Άλλωστε σήμερα την κάνουμε μια αντιδιαστολή μεταξύ αυτού που «είναι γυμνός μόνο με το βρακί» και αυτού που «είναι τελείως γυμνός». Ομοίως, με τα αντικείμενα. Λέμε, για παράδειγμα, «γυμνό μαχαίρι», εννοώντας πως έχει βγει από την θήκη του, είναι, δηλαδή, απολύτως γυμνό.
Το Ετυμολογικόν το Μέγα (ΕτΜ) γράφει σχετικώς: «Γυμνός ὁ ἄνευ ἱματίων ὥσπερ παρὰ τὸ σκύζω σκύμνος, καί σέβω σεμνός, οὕτω κύπτω κυμνός καὶ γυμνὸς (σ.σ. εναλλαγή ουρανικών, κ>γ). ὁ γὰρ τοιοῦτος κύπτει (σ.σ. σκύβει, μαζεύεται) κρύπτων τὰ αἰδοῖα ὑπό αἰδοῦς. ἤ παρὰ τὸ τά γυῖα μόνα ἔχειν. τουτέστιν τὰ μέλη». Δηλαδή, γυμνός είναι αυτός που σκύβει για να κρύψει τα αιδοία του, τα γεννητικά του όργανα λόγω ντροπής ή αυτός που έχει μόνο τα γυῖα (=μέλη) του εκτεθειμένα, όπως ακριβώς στον πόλεμο, και μάλλον αυτή είναι και η πιο σωστή σημασία της λέξεως. Αυτό δηλώνει και η ετυμολογία της. Γυῖον (=μέλος του σώματος) + μένω, παραμένω, δηλαδή, με ακάλυπτα τα μέλη του σώματός μου.
Στην αρχαία Ελλάδα γυμνάσια έλεγαν τους τόπους, όπου γυμνάζονταν οι αθλητές, επειδή αγωνίζονταν γυμνοί. Καταφεύγω και πάλι στο ΕτΜ, που μας πληροφορεί για ένα γεγονός, εξ αιτίας του οποίου καθιερώθηκαν οι γυμνικοί αγώνες: «…ἐπειδὴ πρῶτον γυμνὸς ὁ Ὄρσιππος ἔδραμεν ἐν Ὀλυμπίᾳ, ὡς φησίν Ὧρος∙ ἀφ' οὗ, καὶ ὁ τόπος καὶ ὁ ἀγὼν γυμνάσια∙ ... ἔθος ἦν τοῖς παλαιοῖς περιζώματα φορεῖν ἐν τοῖς αἰδοίοις καὶ οὕτως ἀγωνίζεσθαι· κατὰ δὲ τὴν τριακοστὴν δευτέραν ὀλυμπιάδα, Ὀρσίππου τοῦ Λακεδαιμονίου ἀγωνιζομένου, λυθὲν τὸ περίζωμα, αἴτιον αὐτῷ λύπης ἐγένετο. ἐξ οὗ καὶ νόμος ἐτέθη γυμνοῦς τρέχειν». Με λίγα κατανοητά λόγια, υπήρχε η συνήθεια οι αθλητές να αγωνίζονται φορώντας περιζώματα (φασκιές, ας πούμε), που κάλυπταν μόνο τα γεννητικά τους όργανα. Του καημένου όμως του Ορσίππου του Λακεδαιμονίου, την ώρα που αγωνιζόταν, του λύθηκε το περίζωμα και στενοχωρήθηκε πολύ. Μετά απ’ αυτό το συμβάν έγινε νόμος οι αθλητές να τρέχουν πλέον παντελώς γυμνοί.
Εκτός των «γυμνών» αγώνων («γυμνόν στάδιον») όμως υπήρχαν και οι «οπλίτες», με όπλα («οπλίτης δρόμος»), δηλαδή, όπου οι αθλητές αγωνίζονταν πάνοπλοι.
Στα κυριώτερα αγωνίσματα όμως, όπως τρέξιμο, πάλη, πυγμαχία, παγκράτιο κλπ οι αθλητές αγωνίζονταν γυμνοί, χωρίς όπλα, δηλαδή, επιδεικνύοντας μόνον την σωματική τους ρώμη, την ταχύτητα, την αλτικότητα και πάει λέγοντας. Αυτός ήταν και ο λόγος, που, κατά την διάρκεια των αγώνων, σταματούσαν οι εχθροπραξίες, η χρήση, δηλαδή, των όπλων, για να αναδειχθούν οι καλλίτεροι μεταξύ ίσων.
Προσβολή για τον νεκρό ήταν επίσης να μείνει παντελώς γυμνός. Γι’ αυτό και ο Έκτορας περιέφερε σέρνοντας τον γυμνό Πάτροκλο, άνευ όπλων μεν και πολεμικής περιβολής, αλλά ενδεδυμένο με τον κατάσαρκο χιτώνα του. Αποτελούσε επίσης μεγάλη ντροπή να μείνεις γυμνός από όπλα στην μάχη και το χειρότερο να σου τα πάρουν κιόλας. Θυμηθείτε την σκληρή απαίτηση της Σπαρτιάτισσας μάνας προς τον γιο της, που έφευγε για τον πόλεμο: «Ἤ τὰν ἤ ἐπὶ τᾶς». Ή αυτήν, δηλαδή, (την ασπίδα) ή να σε φέρουν νεκρό επ’ αυτής.
Αλλά και οι αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης του ’21 άφηναν εντολή να τους θάψουν με τα όπλα τους κι όχι «γυμνούς».
Δείτε την τεράστια αντιδιαστολή των όσων θαυμασίων περιέγραψα, με την σημερινή εξευτελιστική έννοια του όρου, για κάθε έλλογο ον.
Γυμνός είναι ο άνευ ενδύματος, ο χωρίς ρούχα, αλλά και ο άοπλος, αυτός που έχει τα μέλη του εκτεθειμένα. Γυμνά λέγονταν τα μέρη του σώματος, που δεν καλύπτονταν από τον οπλισμό, όσα, δηλαδή, δεν κάλυπτε η ασπίδα. Όταν, λοιπόν, λέμε γυμνός εννοούμε αυτόν που ήταν ελαφρώς ενδεδυμένος, που φορούσε μόνο τον χιτώνα, το ρούχο που είχε πάνω στην σάρκα του. Είναι σαν να λέμε σήμερα πως φορούσε μόνο τα εσώρουχά του. Άλλωστε σήμερα την κάνουμε μια αντιδιαστολή μεταξύ αυτού που «είναι γυμνός μόνο με το βρακί» και αυτού που «είναι τελείως γυμνός». Ομοίως, με τα αντικείμενα. Λέμε, για παράδειγμα, «γυμνό μαχαίρι», εννοώντας πως έχει βγει από την θήκη του, είναι, δηλαδή, απολύτως γυμνό.
Το Ετυμολογικόν το Μέγα (ΕτΜ) γράφει σχετικώς: «Γυμνός ὁ ἄνευ ἱματίων ὥσπερ παρὰ τὸ σκύζω σκύμνος, καί σέβω σεμνός, οὕτω κύπτω κυμνός καὶ γυμνὸς (σ.σ. εναλλαγή ουρανικών, κ>γ). ὁ γὰρ τοιοῦτος κύπτει (σ.σ. σκύβει, μαζεύεται) κρύπτων τὰ αἰδοῖα ὑπό αἰδοῦς. ἤ παρὰ τὸ τά γυῖα μόνα ἔχειν. τουτέστιν τὰ μέλη». Δηλαδή, γυμνός είναι αυτός που σκύβει για να κρύψει τα αιδοία του, τα γεννητικά του όργανα λόγω ντροπής ή αυτός που έχει μόνο τα γυῖα (=μέλη) του εκτεθειμένα, όπως ακριβώς στον πόλεμο, και μάλλον αυτή είναι και η πιο σωστή σημασία της λέξεως. Αυτό δηλώνει και η ετυμολογία της. Γυῖον (=μέλος του σώματος) + μένω, παραμένω, δηλαδή, με ακάλυπτα τα μέλη του σώματός μου.
Στην αρχαία Ελλάδα γυμνάσια έλεγαν τους τόπους, όπου γυμνάζονταν οι αθλητές, επειδή αγωνίζονταν γυμνοί. Καταφεύγω και πάλι στο ΕτΜ, που μας πληροφορεί για ένα γεγονός, εξ αιτίας του οποίου καθιερώθηκαν οι γυμνικοί αγώνες: «…ἐπειδὴ πρῶτον γυμνὸς ὁ Ὄρσιππος ἔδραμεν ἐν Ὀλυμπίᾳ, ὡς φησίν Ὧρος∙ ἀφ' οὗ, καὶ ὁ τόπος καὶ ὁ ἀγὼν γυμνάσια∙ ... ἔθος ἦν τοῖς παλαιοῖς περιζώματα φορεῖν ἐν τοῖς αἰδοίοις καὶ οὕτως ἀγωνίζεσθαι· κατὰ δὲ τὴν τριακοστὴν δευτέραν ὀλυμπιάδα, Ὀρσίππου τοῦ Λακεδαιμονίου ἀγωνιζομένου, λυθὲν τὸ περίζωμα, αἴτιον αὐτῷ λύπης ἐγένετο. ἐξ οὗ καὶ νόμος ἐτέθη γυμνοῦς τρέχειν». Με λίγα κατανοητά λόγια, υπήρχε η συνήθεια οι αθλητές να αγωνίζονται φορώντας περιζώματα (φασκιές, ας πούμε), που κάλυπταν μόνο τα γεννητικά τους όργανα. Του καημένου όμως του Ορσίππου του Λακεδαιμονίου, την ώρα που αγωνιζόταν, του λύθηκε το περίζωμα και στενοχωρήθηκε πολύ. Μετά απ’ αυτό το συμβάν έγινε νόμος οι αθλητές να τρέχουν πλέον παντελώς γυμνοί.
Εκτός των «γυμνών» αγώνων («γυμνόν στάδιον») όμως υπήρχαν και οι «οπλίτες», με όπλα («οπλίτης δρόμος»), δηλαδή, όπου οι αθλητές αγωνίζονταν πάνοπλοι.
Στα κυριώτερα αγωνίσματα όμως, όπως τρέξιμο, πάλη, πυγμαχία, παγκράτιο κλπ οι αθλητές αγωνίζονταν γυμνοί, χωρίς όπλα, δηλαδή, επιδεικνύοντας μόνον την σωματική τους ρώμη, την ταχύτητα, την αλτικότητα και πάει λέγοντας. Αυτός ήταν και ο λόγος, που, κατά την διάρκεια των αγώνων, σταματούσαν οι εχθροπραξίες, η χρήση, δηλαδή, των όπλων, για να αναδειχθούν οι καλλίτεροι μεταξύ ίσων.
Προσβολή για τον νεκρό ήταν επίσης να μείνει παντελώς γυμνός. Γι’ αυτό και ο Έκτορας περιέφερε σέρνοντας τον γυμνό Πάτροκλο, άνευ όπλων μεν και πολεμικής περιβολής, αλλά ενδεδυμένο με τον κατάσαρκο χιτώνα του. Αποτελούσε επίσης μεγάλη ντροπή να μείνεις γυμνός από όπλα στην μάχη και το χειρότερο να σου τα πάρουν κιόλας. Θυμηθείτε την σκληρή απαίτηση της Σπαρτιάτισσας μάνας προς τον γιο της, που έφευγε για τον πόλεμο: «Ἤ τὰν ἤ ἐπὶ τᾶς». Ή αυτήν, δηλαδή, (την ασπίδα) ή να σε φέρουν νεκρό επ’ αυτής.
Αλλά και οι αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης του ’21 άφηναν εντολή να τους θάψουν με τα όπλα τους κι όχι «γυμνούς».
Δείτε την τεράστια αντιδιαστολή των όσων θαυμασίων περιέγραψα, με την σημερινή εξευτελιστική έννοια του όρου, για κάθε έλλογο ον.
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής και Διευθυντής Χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο