Η μαγεία της ετυμολογίας /Φ.1794
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
|
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Λέξεις της επικαιρότητας - 96
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
Ξεκινάμε με … πιθήκους σήμερα. Αφού -ούτως ή άλλως- θα γίνουν οσονούπω τμήμα της καθημερινότητός μας, ας προκάμουμε (που έλεγε κι ο Φλωράκης) να τους ετυμολογήσουμε, γιατί μπορεί να μας ...φάνε!!
Πρόκειται για παράγωγο του ρήματος πείθω (το αντίθετο του …μπροθτά!), με το θέμα του να εξάγεται από τον αόριστο ( έ-πιθ-ον ). Το επίθετο πιθανός σημαίνει αυτόν που έχει την δύναμη να πείθει, τον ελκυστικό, τον πιστευτό αλλά και τον υπήκοο, τον εύπιστο. Ο πίθηκος , λοιπόν, είναι το ζώο που πείθεται εύκολα, που μαθαίνει να υπακούει. Ο πίθηκος λέγεται αλλοιώς και μαϊμού . Η λέξη αυτή προέρχεται από το ρήμα μιμούμαι και το ουσιαστικό μίμησις . Η μίμησις ετυμολογείται εκ του του ρήματος μιμνήσκω (=ενθυμούμαι, με αποβολή τού ν ), διότι για να θυμηθεί κάποιος κάτι και να το μιμηθεί θα πρέπει να το έχει εγγράψει στην μνήμη του. Κάτι μου λέει πως λίαν συντόμως θα μεταβληθούμε ολοσχερώς (διότι εν μεγάλω μέρει είμαστε ήδη) στα συμπαθή, κατά τα άλλα, πειθήνια ζώα και θα δεχόμαστε ό,τι κι αν μας σερβίρουν αυτοί που νοιάζονται για μας, …πριν από μας. Άλλωστε οι άνθρωποι εκπαιδεύονται…!!
Από σήμερα (που γράφω το άρθρο μου) μπαίνουμε στο καλοκαίρι και στον πρώτο του μήνα, τον Ιούνιο , αν και επισήμως η εποχή αρχίζει στις 21 Ιουνίου (θερινό ηλιοστάσιο). Εδώ υπάρχει μια διχογνωμία για την ετυμολογία του μηνός. Κατά μία εκδοχή προέρχεται εκ του Ιουλώ , που είναι προσωνύμιο της θεάς Δήμητρας, με λ>ν . Κατ’ άλλη, εκ της Διώνης , την πρώτης συζύγου του Διός και μητέρας της Αφροδίτης αλλά και του Διονύσου. Οι Λατίνοι όμως, μη μπορώντας να βγάλουν άκρη με τις ερωτοδουλειές του Θεού των θεών κι επειδή για νόμιμη σύζυγο ήξεραν την Ήρα, της έδωσαν το όνομα, Juno και Junius στον αναφερόμενο στην Ήρα . Οι Γάλλοι τον είπαν Juin , οι Ιταλοί giugnio , οι Ισπανοί junio , οι Άγγλοι June και οι Γερμανοί Juni .
Ετέρα εκδοχή λέει πως το όνομα Διώνη είναι το αντίστοιχο θηλυκό τού Διός ( Δίας>Διώνη ) και πως της δόθηκε στην Δωδώνη, όπου αρχικώς λατρεύονταν η θεά Γαία . Μετά την είσοδο του Δωδεκάθεου στην θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων, η λατρεία του μαντείου μετατέθηκε στον Δία . Επειδή όμως οι πανάρχαιες λατρευτικές συνήθειες των ιερέων και των κατοίκων της περιοχής δεν μπορούσαν να αφήσουν το μαντείο χωρίς θηλυκή θεότητα, επινόησαν την Διώνη , ως το γυναικείο όνομα από αυτό του συζύγου ( Δίας >Διώνη ), κάτι που διασώζεται μέχρι τις μέρες μας ( Γιώργος >Γιώργαινα, Μήτρος >Μήτραινα κτλ.).
Κατά το θερινό ηλιοστάσιο έχουμε την μεγαλύτερη ημέρα ολόκληρου του χρόνου. Η ημέρα ετυμολογείται εκ του ρήματος μαρμαίρω [=απαστράπτω, λάμπω, ακτινοβολώ, κυρίως επί στιλβωμένων μετάλλων ( μάλ-α , με λ>ρ + σμάω > μά-ω + αίρ-ω = καθαρίζω], εξ ου και μάρμαρον . Ο Όμηρος χρησιμοποιεί την λέξη ήμαρ (με ψιλή), με θέμα της το δεύτερο κομμάτι του μαρμαίρω ( μαιρ- ), προτάσσοντας το η (κι αυτό εκ του α , που δηλώνει χαρά), διότι με την ημέρα καθαρίζει η ατμόσφαιρα εκ του σκότους της νύχτας. Η λέξη ημέρα παίρνει δασεία, η οποία είναι πιθανόν να προέρχεται εκ του σ-ήμερον .
Ας δούμε τώρα πώς εκφράζουν την ημέρα οι ευρωπαϊκές γλώσσες και ποια η ρίζα της. Οι Κρήτες αποκαλούσαν την ημέρα, δία ( ευδία =καλοκαιρία, ένδιος =μεσημεριανός). Από κει οι Λατίνοι την είπαν dies , οι Γάλλοι jour , οι Ιταλοί giorno , οι Ισπανοί dia , οι Άγγλοι day και οι Γερμανοί Tag .
Μιας και πιάσαμε πρώτα την ημέρα , ας δούμε και από πού προέρχεται το συμπληρωματικό του 24ώρου (κι όχι το αντίθετό της), η νύχτα . Το ουσιαστικό, η νυξ/νυκτός , είναι σύνθετη λέξη, εκ του αρνητικού μορίου νη και του ρήματος άγω ( ακτ-ός =αυτός που πορεύεται, με α>υ), διότι κατά την νύχτα δεν πορεύονταν. Όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες βασίστηκαν στην ελληνική ρίζα κι έτσι έχουμε του Λατίνους να την λένε nox-noctis , τους Γάλλους nuit , τους Ιταλούς notte , τους Ισπανούς noche , τους Άγγλους night και τους Γερμανούς Nacht .
Τώρα το καλοκαίρι, λοιπόν, μακρυά από …πιθήκους!! Μην «τσιμπάτε», ακόμα κι αν σας δίνουνε …μπανάνες ή …βενζίνη. Κινηθείτε μόνο την ημέρα (που βλέπετε τι γίνεται γύρω σας) κι απολαύστε τα μπάνια του λαού. Η νύχτα κρύβει συνήθως πράγματα. Από Σεπτέμβριο οι προστάτες μας ετοιμάζουν ακόμα καλλίτερες μέρες, πάντα για το καλό μας…
Πρόκειται για παράγωγο του ρήματος πείθω (το αντίθετο του …μπροθτά!), με το θέμα του να εξάγεται από τον αόριστο ( έ-πιθ-ον ). Το επίθετο πιθανός σημαίνει αυτόν που έχει την δύναμη να πείθει, τον ελκυστικό, τον πιστευτό αλλά και τον υπήκοο, τον εύπιστο. Ο πίθηκος , λοιπόν, είναι το ζώο που πείθεται εύκολα, που μαθαίνει να υπακούει. Ο πίθηκος λέγεται αλλοιώς και μαϊμού . Η λέξη αυτή προέρχεται από το ρήμα μιμούμαι και το ουσιαστικό μίμησις . Η μίμησις ετυμολογείται εκ του του ρήματος μιμνήσκω (=ενθυμούμαι, με αποβολή τού ν ), διότι για να θυμηθεί κάποιος κάτι και να το μιμηθεί θα πρέπει να το έχει εγγράψει στην μνήμη του. Κάτι μου λέει πως λίαν συντόμως θα μεταβληθούμε ολοσχερώς (διότι εν μεγάλω μέρει είμαστε ήδη) στα συμπαθή, κατά τα άλλα, πειθήνια ζώα και θα δεχόμαστε ό,τι κι αν μας σερβίρουν αυτοί που νοιάζονται για μας, …πριν από μας. Άλλωστε οι άνθρωποι εκπαιδεύονται…!!
Από σήμερα (που γράφω το άρθρο μου) μπαίνουμε στο καλοκαίρι και στον πρώτο του μήνα, τον Ιούνιο , αν και επισήμως η εποχή αρχίζει στις 21 Ιουνίου (θερινό ηλιοστάσιο). Εδώ υπάρχει μια διχογνωμία για την ετυμολογία του μηνός. Κατά μία εκδοχή προέρχεται εκ του Ιουλώ , που είναι προσωνύμιο της θεάς Δήμητρας, με λ>ν . Κατ’ άλλη, εκ της Διώνης , την πρώτης συζύγου του Διός και μητέρας της Αφροδίτης αλλά και του Διονύσου. Οι Λατίνοι όμως, μη μπορώντας να βγάλουν άκρη με τις ερωτοδουλειές του Θεού των θεών κι επειδή για νόμιμη σύζυγο ήξεραν την Ήρα, της έδωσαν το όνομα, Juno και Junius στον αναφερόμενο στην Ήρα . Οι Γάλλοι τον είπαν Juin , οι Ιταλοί giugnio , οι Ισπανοί junio , οι Άγγλοι June και οι Γερμανοί Juni .
Ετέρα εκδοχή λέει πως το όνομα Διώνη είναι το αντίστοιχο θηλυκό τού Διός ( Δίας>Διώνη ) και πως της δόθηκε στην Δωδώνη, όπου αρχικώς λατρεύονταν η θεά Γαία . Μετά την είσοδο του Δωδεκάθεου στην θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων, η λατρεία του μαντείου μετατέθηκε στον Δία . Επειδή όμως οι πανάρχαιες λατρευτικές συνήθειες των ιερέων και των κατοίκων της περιοχής δεν μπορούσαν να αφήσουν το μαντείο χωρίς θηλυκή θεότητα, επινόησαν την Διώνη , ως το γυναικείο όνομα από αυτό του συζύγου ( Δίας >Διώνη ), κάτι που διασώζεται μέχρι τις μέρες μας ( Γιώργος >Γιώργαινα, Μήτρος >Μήτραινα κτλ.).
Κατά το θερινό ηλιοστάσιο έχουμε την μεγαλύτερη ημέρα ολόκληρου του χρόνου. Η ημέρα ετυμολογείται εκ του ρήματος μαρμαίρω [=απαστράπτω, λάμπω, ακτινοβολώ, κυρίως επί στιλβωμένων μετάλλων ( μάλ-α , με λ>ρ + σμάω > μά-ω + αίρ-ω = καθαρίζω], εξ ου και μάρμαρον . Ο Όμηρος χρησιμοποιεί την λέξη ήμαρ (με ψιλή), με θέμα της το δεύτερο κομμάτι του μαρμαίρω ( μαιρ- ), προτάσσοντας το η (κι αυτό εκ του α , που δηλώνει χαρά), διότι με την ημέρα καθαρίζει η ατμόσφαιρα εκ του σκότους της νύχτας. Η λέξη ημέρα παίρνει δασεία, η οποία είναι πιθανόν να προέρχεται εκ του σ-ήμερον .
Ας δούμε τώρα πώς εκφράζουν την ημέρα οι ευρωπαϊκές γλώσσες και ποια η ρίζα της. Οι Κρήτες αποκαλούσαν την ημέρα, δία ( ευδία =καλοκαιρία, ένδιος =μεσημεριανός). Από κει οι Λατίνοι την είπαν dies , οι Γάλλοι jour , οι Ιταλοί giorno , οι Ισπανοί dia , οι Άγγλοι day και οι Γερμανοί Tag .
Μιας και πιάσαμε πρώτα την ημέρα , ας δούμε και από πού προέρχεται το συμπληρωματικό του 24ώρου (κι όχι το αντίθετό της), η νύχτα . Το ουσιαστικό, η νυξ/νυκτός , είναι σύνθετη λέξη, εκ του αρνητικού μορίου νη και του ρήματος άγω ( ακτ-ός =αυτός που πορεύεται, με α>υ), διότι κατά την νύχτα δεν πορεύονταν. Όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες βασίστηκαν στην ελληνική ρίζα κι έτσι έχουμε του Λατίνους να την λένε nox-noctis , τους Γάλλους nuit , τους Ιταλούς notte , τους Ισπανούς noche , τους Άγγλους night και τους Γερμανούς Nacht .
Τώρα το καλοκαίρι, λοιπόν, μακρυά από …πιθήκους!! Μην «τσιμπάτε», ακόμα κι αν σας δίνουνε …μπανάνες ή …βενζίνη. Κινηθείτε μόνο την ημέρα (που βλέπετε τι γίνεται γύρω σας) κι απολαύστε τα μπάνια του λαού. Η νύχτα κρύβει συνήθως πράγματα. Από Σεπτέμβριο οι προστάτες μας ετοιμάζουν ακόμα καλλίτερες μέρες, πάντα για το καλό μας…
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας
Αφήστε ένα σχόλιο