ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ φ.1681

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης Καθηγητής Μουσικής

Γνωστά και καθημερινά - 5 

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

Η σημερινή μας ετυμολογική βόλτα θα ξεκινήσει ακριβώς από την …βόλτα, την πολύ συνηθισμένη αυτή λέξη, που συναντάται σχεδόν αυτούσια σε όλες τις λατινογενείς γλώσσες: volvo στα λατινικά, volte στα γαλλικά, volta στα ιταλικά, vuelta στα ισπανικά, wheel στα αγγλικά, Volte στα γερμανικά. Σε όλες σχεδόν τις παραπάνω σημαίνει περιστροφή, κύλιση, με εξαίρεση την αγγλική που κυριολεκτικώς σημαίνει τροχός αλλά και περιστρέφω. Η ελληνική τους ρίζα είναι το ρήμα (F)ελύω (=κυλίω, εξ ου και ελιγμός) και το ειλύω [=τυλίγω «επί γαίαν ελύσθη…» Ιλιάδα, Ψ 393 (κυλίστηκε στην γη)]. Στην αγγλική λέξη είναι πιο εμφανής η ομοηχία με το ειλύω.

Σε μια βόλτα με αεροπλάνο αυτός που μας οδηγεί με ασφάλεια λέγεται πιλότος. Και πάλι, σχεδόν σε όλες τις λατινογενείς γλώσσες, συναντάται αυτούσια: pedoto στα λατινικά, pilote στα γαλλικά, piloto-a στα ιταλικά, piloto στα ισπανικά, pilot στα αγγλικά, Pilot στα γερμανικά. Η ελληνική του ρίζα είναι το επίθετο πηδός (=το πλατύ μέρος του κουπιού). Όπως θα παρατηρείτε, στα λατινικά η ρίζα διατηρήθηκε ενώ στις άλλες γλώσσες έχουμε την συνήθη τροπή του –δ σε –λ (pedoto>peloto>piloto). Από την ελληνική ρίζα έχουμε επίσης το πολύ γνωστό πηδάλιο, που χρησιμοποιεί ο πιλότος για να οδηγεί το μέσον με ασφάλεια.

Τώρα, αν ο πιλότος το πάει από τις …λακκούβες, πολύ πιθανόν να χρειαστούμε καμμιά κάψουλα για την ναυτία. Στα λατινικά capsella ή capsa, capsule στα γαλλικά, càpsula στα ιταλικά και ισπανικά, Kapsel στα γερμανικά. Ακούστε τώρα την ελληνική ρίζα: Εκ του ρήματος κάπτω (=εσθίω, τρώγω) προήλθε η λέξη κάμψα, κάψα (=θήκη, θέμα μέλλοντος κάψ-) και καμψίον (=δοχείο), εκεί δηλαδή που αποθηκεύουμε τα προς βρώσιν. Και όντως, η κάψουλα δεν είναι μια θήκη, όπου υπάρχει το φάρμακο που μας γιατρεύει; Θυμήθηκα την ποντιακή λέξη χαμψία, που σημαίνει το μικρό ψαράκι, τον γαύρο, που τον κάνουμε «μια χαψιά». Όπως παρατηρείτε η ποντιακή αυτή λέξη διασώζει αυτούσια την ελληνική ρίζα, με μόνον την συνήθη τροπή του –κ σε –χ. Έχω δε πολύ σοβαρά την αίσθηση πως και η λέξη κάσσα έχει την ίδια ρίζα, αφού σημαίνει έναν αποθηκευτικό χώρο. Κάσσα λέμε και το χρηματοκιβώτιο αλλά και το φέρετρο. Ακριβώς έτσι λέγεται και στα γαλλικά (caisse), στα ιταλικά (cassa), στα ισπανικά (caja), στα αγγλικά (cash) και στα γερμανικά (Kasse).

Και θα κλείσω με λίγο …»Μέλλισες» και το όνομα του πλούσιου τσιφλικά, του Δούκα. Στα λατινικά συναντάται αρχικώς ως dux [εκ του duco (=οδηγώ) και μεταγενέστερα duceo], που σημαίνει κυριολεκτικώς τον επικεφαλής ποιμνίου. Στα γαλλικά duc, στα ιταλικά duca, duce (προσωνύμιο του Μουσολίνι), στα ισπανικά duque και στα αγγλικά duke. Η ελληνική του ρίζα είναι η λέξη δού(να)ξ (=η ποιμενική ράβδος).

*Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας.