Βαγγέλης Δ. Κόκκινος, ο νεότερος *

Κρίση της ευθύνης: Πολιτική φιλοσοφία στο φάσμα της σύγχρονης διακυβέρνησης

Καθώς η Ελλάδα διανύει έναν ακόμη Αύγουστο – μήνα στοχασμού και αναδιοργάνωσης - υπό το βάρος των παγκόσμιων αναταράξεων, πρέπει να αναρωτηθούμε: Ποιος είναι ο ρόλος της πολιτικής φιλοσοφίας στη σύγχρονη πραγματικότητά μας; Η απάντηση δεν βρίσκεται στην αφηρημένη θεωρητικολογία, αλλά σε μια βαθιά διερεύνηση της εξουσίας, της ευθύνης και της ηθικής υποβάθμισης της δημόσιας ζωής, στοιχεία που εκτείνονται από την Αθήνα μέχρι τις Βρυξέλλες, από την Ουάσιγκτον μέχρι τη Γάζα.

Ο Μισέλ Φουκώ μας προειδοποίησε ότι η εξουσία δεν κατέχεται απλώς, αλλά ασκείται μέσω του λόγου, των θεσμών και των εσωτερικευμένων κανόνων που συγχέουμε με την ελευθερία. Η τεχνοκρατική γλώσσα του οικονομικού αναπόφευκτου - ανώτατα όρια χρέους, επιτόκια, «διαρθρωτικές προσαρμογές» - συγκαλύπτει την πραγματική βία που ασκείται στις ζωές των πολιτών. Στην Ελλάδα, η λιτότητα δεν ήταν απλώς μια οικονομική πολιτική, αλλά ένα ηθικό σχέδιο: να καταστεί ο πόνος μια μορφή πειθαρχίας, καλυμμένη με το λεξιλόγιο της δημοσιονομικής αρετής.

Εν τω μεταξύ, οι δυτικές δημοκρατίες -που κάποτε είχαν δεσμευτεί ρητορικά στις φιλελεύθερες αξίες- φλερτάρουν πλέον ανοιχτά με αυταρχικούς μηχανισμούς. Η επιτήρηση, η κρατική βία και η ποινικοποίηση της διαφωνίας έχουν κανονικοποιηθεί, ενώ οι πολιτικοί μεταθέτουν την ευθύνη στους «άλλους»: τους μετανάστες, τους διαδηλωτές ή τους διεθνείς οργανισμούς. Ο «αποδιοπομπαίος τράγος» αποκαλύπτει αυτό που η αμερικανίδα φιλόσοφος και συγγραφέας Σούζαν Νάιμαν αποκαλεί «ηθικό παιδισμό» της ηγεσίας - μια άρνηση ανάληψης ευθύνης για τις πράξεις, μια οπισθοδρόμηση στον δογματισμό αντί για ηθική υπευθυνότητα.

Γινόμαστε μάρτυρες μιας μορφής μαζικής πολιτικής αποστασιοποίησης. Το πείραμα του Φίλιπ Ζιμπάρντο (Stanford Prison Experiment) μας έδειξε πώς οι απλοί άνθρωποι μπορούν να αναπτύξουν εξαιρετική σκληρότητα, όταν τα συστήματα τους απαλλάσσουν από την ευθύνη. Σήμερα, οι χειριστές μη επανδρωμένων αεροσκαφών σκοτώνουν με γραφειοκρατική αποστασιοποίηση- η αστυνομία χρησιμοποιεί βία στο όνομα της «τάξης»- και οι υπουργοί μιλούν για ανθρωπιστική καταστροφή,ενώ εγκρίνουν συμφωνίες για όπλα. Πού είναι, λοιπόν, η συνείδηση;

Οι ερωτήσεις πια δεν πρέπει να περιορίζονται στα έδρανα των πανεπιστημίων και στα γραφεία Τύπου των υπουργών. Πρέπει να εμβαθύνουμε στους μύθους που συντηρούν τα σημερινά συστήματα. Ο Νόαμ Τσόμσκι έχει από καιρό καταδείξει πώς η ιδεολογία μεταμφιέζεται σε κοινή λογική: ο νεοφιλελευθερισμός ως ελευθερία, ο πόλεμος ως διατήρηση της ειρήνης, η επιτήρηση ως ασφάλεια. Με αυτή την έννοια, η πολιτική φιλοσοφία δεν είναι πολυτέλεια, αλλά αντίσταση. Είναι η απαίτηση να ρωτάμε: Ποιος ωφελείται; Ποιος υποφέρει; Ποιος μιλάει και ποιος αποσιωπάται;

Το 2025, οι κρίσεις του κλίματος, των συγκρούσεων και της ανισότητας δεν είναι μεμονωμένα γεγονότα, αλλά εκφάνσεις της ίδιας ηθικής αποτυχίας: της διάβρωσης της συλλογικής ευθύνης. Η Ελλάδα, διαθέτοντας την ιστορική κληρονομιά της δημοκρατίας και την πρόσφατη κληρονομιά της επιβαλλόμενης δυστυχίας, βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή. Πρέπει να υπερβούμε τη μοιρολατρία και να διεκδικήσουμε τη δράση, όχι μόνο μέσω εκλογών, αλλά μέσω της εκπαίδευσης, του λόγου και της άρνησης.

Ο ρόλος της πολιτικής φιλοσοφίας σήμερα δεν είναι να ερμηνεύει τον κόσμο αλλά, όπως επέμεναν και επιμένουν οι ανορθόδοξοι διανοούμενοι, να τον αλλάζει. Αυτό αρχίζει με το να θέτουμε την εξουσία προ των ευθυνών της, με λόγια, με πράξεις και με αμείλικτη ηθική σαφήνεια.

*Ο Ευάγγελος Δ. Κόκκινος ο νεώτερος

είναι δημοσιογράφος/γεωπολιτικός αναλυτής