Ο ρόλος της οπτικής επαφής στην ανθρώπινη επικοινωνία (Φ. 1963)

 

γράφει ο Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης (MD, ORL, DDS, PhD)*

Η οπτική επαφή αποτελεί έναν από τους κεντρικούς άξονες της μη λεκτικής επικοινωνίας, καθώς μεταφέρει σημαντικά συναισθηματικά και κοινωνικά μηνύματα. Μέσα από μια απλή ματιά μπορούν να εκφραστούν πληροφορίες που συχνά δεν εκφράζονται λεκτικά, ενώ η παρουσία ή η απουσία της επηρεάζει καθοριστικά το κλίμα και τη δυναμική της αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανθρώπων. Η οπτική επαφή διαμορφώνει την ποιότητα των σχέσεων, ενισχύοντας την αίσθηση οικειότητας και εμπιστοσύνης ή, αντίθετα, δημιουργώντας απόσταση και αμηχανία. Σε κοινωνικά ή επαγγελματικά πλαίσια, η διατήρηση οπτικής επαφής υποδηλώνει σεβασμό, προσοχή και ενεργή συμμετοχή, αναγνωρίζοντας τον άλλο ως συνομιλητή και ενισχύοντας την αμοιβαία εμπιστοσύνη, όπως έχουν δείξει σχετικές μελέτες [1].

 

Η έρευνα επιβεβαιώνει ότι η οπτική επαφή ενισχύει τη διαπροσωπική σύνδεση  και τη συναισθηματική επικοινωνία, λειτουργώντας ως ισχυρό κοινωνικό σήμα [1]. Ειδικότερα, η παρατεταμένη ματιά προς άτομα που θεωρούμε ελκυστικά ενεργοποιεί το μεσομεταιχνιακό  σύστημα ανταμοιβής και απελευθερώνει ντοπαμίνη, τη «χημική ουσία της ευχαρίστησης» [1,2]. Παράλληλα, η διαστολή των κόρων κατά την οπτική επαφή αποτελεί υποσυνείδητο αντανακλαστικό που ενισχύει την ελκυστικότητα [3]. Το επίμονο βλέμμα, που στα ζώα συνδέεται συχνά με απειλή, στην ανθρώπινη αλληλεπίδραση μεταμορφώνεται όταν συνοδεύεται από θετικά σήματα, όπως χαμόγελο, δημιουργώντας μια ένταση που μπορεί να ενισχύσει την έλξη [4].

 

 Ωστόσο, η οπτική επαφή δεν έχει μόνο θετικές πλευρές· μπορεί να γίνει και φορέας αρνητικών συναισθημάτων. Στην πολιτισμική παράδοση, η έννοια της βασκανίας ή του «μάτι», δηλαδή του μοχθηρού, κακόβουλου βλέμματος, αναδεικνύει τη δύναμη του βλέμματος να προκαλεί φόβο, ζήλια ή δυσφορία, δείχνοντας ότι η ματιά μπορεί να λειτουργεί, τόσο ως εργαλείο σύνδεσης, όσο και ως μέσο κοινωνικού ελέγχου.

Σε εκπαιδευτικά και επαγγελματικά περιβάλλοντα, η οπτική επαφή αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Στην εκπαίδευση, η ισορροπημένη χρήση της από τον διδάσκοντα ενισχύει την αίσθηση αναγνώρισης των μαθητών, βελτιώνει την αλληλεπίδραση και αυξάνει τη συμμετοχή.

  

Αυτοπορτρετο του Ισπανού ζωγράφου Francisco Jose de Goya y Lucientes με το γιατρό του Dr. Arrieta, 1820. Διακρίνεται το βαθύ, διεισδυτικό και γεμάτο συμπόνια βλέμμα του γιατρού. Παρά την αυστηρότητα των χαρακτηριστικών του, τα μάτια του αποπνέουν: Εγρήγορση και συγκέντρωση — ένα βλέμμα ανθρώπου που παρατηρεί προσεκτικά, σχεδόν κλινικά. Ενσυναίσθηση — υπάρχει μια καλοκάγαθη τρυφερότητα, σαν να βλέπει μπροστά του, όχι απλώς ασθενή, αλλά άνθρωπο που χρειάζεται φροντίδα. Στοχαστικότητα — ο Γκόγια αποδίδει έναν γιατρό που σκέφτεται, αξιολογεί, ίσως ανησυχεί. Το αποτέλεσμα είναι ένα βλέμμα που συνδυάζει την επιστημονική σοβαρότητα με μια πιο ανθρώπινη, προστατευτική διάθεση—στοιχείο που κάνει το πορτρέτο τόσο συγκινητικό, αφού ο Dr. Arietta ήταν πραγματικός σωτήρας του Γκόγια κατά την ασθένειά του.

Στον χώρο της υγείας, οι γιατροί διαθέτουν δύο είδη βλέμματος. Πρωτο είναι το βλέμμα της επισκόπησης (Η επισκόπηση είναι η μέθοδος της συστηματικής και εσκεμμένης οπτικής εξέτασης του ασθενούς ή ενός μέρους του σώματός του). Κατά την επισκόπηση ο γιατρός χρησιμοποιεί την όρασή του και αναζητά σημεία νόσου ή ορατών παρενεργειών ή επιπλοκών. Αυτό το βλέμμα είναι προιόν της γνώσης και της εμπειρίας του γιατρού και δεν γίνεται αντιληπτό από τον ασθενή. Όμως όταν αρχίζει ο γιατρός να παίρνει το ατομικό, το κοινωνικό και το πνευματικό ιστορικό του ασθενούς εκεί μπορεί ο ασθενής να προσλάβει το βλέμμα του γιατρού γιαυτά που λέει η ψυχή του χωρίς λόγια.

Μια μελέτη παρατήρησης αναφέρει ο τρόπος που κοιτάζουν οι γιατροί τους ασθενείς δεν αφήνει πάντοτε θετικές εντυπώσεις σε ορισμένους ασθενείς. Αυτό εξαρτάται από το επίπεδο άγχους του ασθενούς ή του ιατρού, την ηλικία του ασθενούς, αλλά και του γιατρού, το φύλο του ασθενούς ή την παρουσία συνοδού ή συνοδών του ασθενούς.Αναφέρεται ότι η ακατάλληλη οπτική επαφή του ιατρού με τον ασθενή μπορεί να συνδέεται με μειωμένη εμπιστοσύνη του ασθενούς προς τον γιατρό [5]. Επιπλέον, αναλύσεις με ιχνηλάτηση βλέμματος (eye-tracking), μια τεχνολογία που καταγράφει τη θέση, την κίνηση και τη διάρκεια εστίασης του βλέμματος, έδειξαν ότι η διάρκεια και η συχνότητα της οπτικής επαφής στην αρχή της συνεδρίας μπορούν να προβλέψουν τα πρότυπα βλέμματος που θα ακολουθήσουν στη συνέχεια και να επηρεάσουν την αντίληψη εμπιστοσύνης των ασθενών προς τον γιατρό. [6,7].

Ένα ψυχρό, βιαστικό ή αποφεύγον βλέμμα μπορεί να υπονομεύσει τον διάλογο και να μειώσει τη συνεργασία γιατρού-ασθενούς

Το «βλέμμα του γιατρού» μπορεί να γίνει αποτελεσματικό για τον ασθενή σε διάφορα επίπεδα — ψυχολογικό, θεραπευτικό και επικοινωνιακό. Δεν πρόκειται μόνο για το κυριολεκτικό βλέμμα, αλλά για όλη τη στάση και την προσοχή που μεταφέρει ο γιατρός. Είναι αποτελεσματικό όταν:

1. Εκφράζει προσοχή και ουσιαστικό ενδιαφέρον

Ο ασθενής νιώθει ότι ακούγεται και ότι λαμβάνεται σοβαρά υπόψη.
Η αίσθηση ότι ο γιατρός βλέπει πραγματικά τον άνθρωπο πίσω από τα συμπτώματα ενισχύει την εμπιστοσύνη του ασθενούς [10 ,11].

2.                    Μεταδίδει ηρεμία και ασφάλεια

Η ήρεμη, σταθερή και σίγουρη ματιά βοηθά στη μείωση άγχους και φόβου, κάτι που επηρεάζει άμεσα την ψυχοσωματική κατάσταση του ασθενή [12].

3.                    Δείχνει ενσυναίσθηση και κατανόηση

Το ζεστό, ανθρώπινο βλέμμα δημιουργεί συναισθηματικό δεσμό και κάνει τον ασθενή πιο δεκτικό στη θεραπεία [13].

4.                    Συνοδεύει σαφή και ειλικρινή επικοινωνία

Το αποτελεσματικό βλέμμα ενισχύει την αξιοπιστία των λόγων του γιατρού — διότι ο ασθενής «διαβάζει» και τον τρόπο που τον κοιτάζει ο γιατρός [14].

5.                    Δεν είναι επικριτικό ή αποστασιοποιημένο

Ένα ψυχρό, βιαστικό ή αποφεύγον βλέμμα μπορεί να υπονομεύσει τον διάλογο και να μειώσει τη συνεργασία [14].

Στον σύγχρονο κόσμο, με τους περιορισμένους χρόνους επισκέψεων και την υπερβολική εξάρτηση από τεχνολογικές εξετάσεις, το “θεραπευτικό βλέμμα” κινδυνεύει να χαθεί. Οι γιατροί βρίσκονται υπό πίεση και οι ασθενείς μπορεί να αισθάνονται απλώς ως “περιστατικά”.

Ωστόσο, οι καλύτεροι γιατροί καταλαβαίνουν ότι δεν θεραπεύουν μόνο ασθένειες, θεραπεύουν ανθρώπους. Και αυτή η θεραπεία ξεκινάει συχνά με ένα βλέμμα που είναι ταυτόχρονα εμπεριστατωμένο, σεβαστικό και φιλόστοργο.

Εν ολίγοις, το “θεραπευτικό βλέμμα του γιατρού” είναι η οπτική εκδήλωση της ιατρικής τέχνης: ο συνδυασμός της επιστήμης, της εμπειρίας και της βαθιάς ανθρωπιάς[10].

 

Στην καθημερινή ζωή, παρά τα πολλαπλά οφέλη της, η οπτική επαφή πρέπει να χρησιμοποιείται με μέτρο: η υπερβολική ή επίμονη ματιά μπορεί να προκαλέσει αμηχανία, ένταση ή δυσφορία. Η έκφραση «τον κάρφωσε με το βλέμμα» αντικατοπτρίζει την ισχύ μιας μη λεκτικής, συγκεντρωμένης ματιάς, όπου το μήνυμα —θυμός, κατηγορία, έλξη ή ακόμα και μοχθηρία— καθορίζεται από το κοινωνικό και ψυχολογικό πλαίσιο.

 

 «Σε γνωστικό επίπεδο, η οπτική επαφή ενισχύει την προσοχή, τη συγκέντρωση και την επεξεργασία πληροφοριών, ενώ έρευνες δείχνουν ότι μπορεί να βελτιώσει τη μνήμη και την απόδοση σε απαιτητικές νοητικές εργασίες [4].

Η οπτική επαφή αποτελεί βασικό στοιχείο της ανθρώπινης επικοινωνίας και παίζει σημαντικό ρόλο στις γνωστικές λειτουργίες που απαιτούνται για την επιτυχία σε απαιτητικά μαθησιακά και εξεταστικά περιβάλλοντα. Έρευνες δείχνουν ότι οι αλλαγές των κατευθύνσεων του βλέμματος (gaze cues), δηλαδή τα σήματα που λαμβάνουμε από την κατεύθυνση του βλέμματος ενός ατόμου, βοηθούν στην οργάνωση και κατεύθυνση της προσοχής, διευκολύνοντας παράλληλα την κωδικοποίηση των πληροφοριών στη μνήμη [11, 12]. Η οπτική επαφή σε πραγματικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις μπορεί να ενισχύσει την ανάκληση πληροφοριών, καθώς αυξάνει την ενεργοποίηση του ατόμου και το κίνητρο για συγκέντρωση [13]. Παρότι η άμεση οπτική επαφή μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να επιβαρύνει προσωρινά την εργαζόμενη μνήμη, ιδιαίτερα όταν το γνωστικό φορτίο είναι υψηλό [14], συνολικά φαίνεται να υποστηρίζει τη βαθύτερη επεξεργασία και κατανόηση της πληροφορίας. Το αποτέλεσμα αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τους υποψήφιους ανωτάτων σχολών, καθώς η οπτική επαφή μπορεί να συμβάλει στη βελτίωση της προσοχής και της μνήμης κατά τη μελέτη και την επίλυση απαιτητικών γνωστικών εργασιών [15].

Παράλληλα, η αίσθηση ότι κάποιος μας κοιτάζει συνδέεται με βασικές ψυχολογικές ανάγκες, όπως η κοινωνική ένταξη, η αυτοεκτίμηση και η μείωση της μοναξιάς, λειτουργώντας ως ένας κοινωνικός “καθρέφτης” που επιβεβαιώνει την παρουσία και τη σημασία μας [8].»

Από θεωρητική άποψη, η οπτική επαφή αποτελεί θεμελιώδες εργαλείο μη λεκτικής επικοινωνίας, ρυθμίζοντας τη ροή του διαλόγου, εκφράζοντας συναισθήματα και ενισχύοντας τη διαπροσωπική σχέση, ενώ υποδηλώνει αμοιβαιότητα και κοινωνική σύνδεση [9].

Συνολικά, η οπτική επαφή —με όλες τις όψεις της, θετικές και αρνητικές, «καλές» και «βασκανιτικές»— αποτελεί πολύτιμο στοιχείο της ανθρώπινης επικοινωνίας, και η σωστή κατανόησή της ενισχύει την αυθεντικότητα, την εμπιστοσύνη και την ποιότητα των σχέσεων σε προσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο.

Βιβλιογραφία

1. Bavelier D, Adams DM, Tomarski J, Sider F. The measurement of eye contact in human interactions: a scoping review. J Nonverbal Behav. 2020;44(4):363–389.
2. Aron A, Fisher H, Mashek DJ, Strong G, Li H, Brown LL. Reward, motivation, and emotion systems associated with early-stage intense romantic love. J Neurophysiol. 2005;94(1):327–37.
3. Hess U, Blairy S. Facial mimicry and emotional contagion to dynamic emotional facial expressions and their influence on pupil size. Emotion. 2001;1(4):345–55.
4. Hoofs V, et al. Task difficulty modulates the effect of eye contact on word memory in females. BMC Psychol. 2025;13:12.
5. Jongerius C, Twisk JW, Romijn JA, Callemein T, Goedemé T, Smets E, Hillen MA. The influence of face gaze by physicians on patient trust: an observational study. J Gen Intern Med. 2022;37(6):1408–14.
6. Jongerius C, van den Boorn H, Callemein T, Boeske N, Romijn J, Smets E, et al. Eye-tracking analyses of physician face gaze patterns in consultations. Sci Rep. 2021;11(1):1–9.
7. Almansour A, et al. Evaluation of Eye Gaze Dynamics During Physician-Patient Consultations. JMIR Human Factors. 2023.
8. Zhai M, Saarimäki H, Hietanen JK. The perception of eye contact is associated with men’s need to belong, self-esteem, and loneliness. PLoS One. 2024.
9. Argyle M, Dean J. Eye-contact, distance and affiliation. Sociometry. 1965;28(3):289–304.
10. Street RL Jr, Makoul G, Arora NK, Epstein RM. How does communication heal? Pathways linking clinician-patient communication to health outcomes. Patient Educ Couns. 2009 Mar;74(3):295-301.
11. Yin X. Influences of eye gaze cues on memory and its mechanisms: The function and evolution of social attention. Front Psychol. 2022;13:1036530. doi:10.3389/fpsyg.2022.1036530.
12. Falck-Ytter T, Carlström C, Johansson M. Eye Contact Modulates Cognitive Processing Differently in Children With Autism. Child Dev. 2014;86(1):37-47. doi:10.1111/cdev.12273.
13. Lanthier SN, Jarick M, Zhu MJ, Byun CSJ, Kingstone A. Socially Communicative Eye Contact and Gender Affect Memory. Front Psychol. 2019;10:1128. doi:10.3389/fpsyg.2019.01128.
14. Ramey CI, Taylor TL. Just one look: Direct gaze briefly disrupts visual working memory. J Exp Psychol Hum Percept Perform. 2016;42(2):271-8. doi:10.1037/xhp0000133.
15. Feng X, Hu Q, Ye C, Hu Z. Task difficulty modulates the effect of eye contact on word memory in females. BMC Psychol. 2025;13:12. doi:10.1186/s40359-024-02301-8.