Δεν τους αρέσεις, αλλά βρίσκουν χρόνο να παρατηρούν ό,τι κάνεις© (Φ. 1962)

γράφει ο Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης (MD, ORL, DDS, PhD)*

Είσαι στο σχολείο, στην τάξη ή στο διάβασμα στο σπίτι. Κάποιοι άνθρωποι — συμμαθητές, γνωστοί ή άτομα του περιβάλλοντός σου — δεν σου αρέσουν. Ίσως να σε μειώνουν ή να νιώθεις ότι δεν σε εκτιμούν. Κι όμως, βρίσκουν χρόνο να παρατηρούν ό,τι κάνεις: κάθε σου ανάρτηση, κάθε επιτυχία ή λάθος. Γιατί συμβαίνει αυτό; Και τι σημαίνει για σένα;

Η παρατήρηση είναι μια βασική κοινωνική λειτουργία. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει σχεδιαστεί ώστε να αντιλαμβάνεται το βλέμμα των άλλων και να ερμηνεύει την πρόθεσή του [1]. Όταν κάποιος σε παρατηρεί, δεν βλέπει μόνο την εξωτερική σου δράση. Προσπαθεί να κατανοήσει τα κίνητρά σου. Από ψυχολογική σκοπιά, το να σε παρατηρούν, ακόμη κι αν δεν σε συμπαθούν, μπορεί να προκαλέσει άγχος απόδοσης — την αίσθηση ότι πρέπει να είσαι τέλειος, επειδή “σε κοιτούν” [2].

Οι άνθρωποι που δεν σε συμπαθούν μπορεί να σε παρακολουθούν από ανασφάλεια ή ανάγκη σύγκρισης. Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής σύγκρισης, οι άνθρωποι αξιολογούν τον εαυτό τους συγκρίνοντάς τον με τους άλλους [3]. Όταν κάποιος σε θεωρεί πιο ικανό, μπορεί να σε παρακολουθεί όχι από θαυμασμό αλλά από φθόνο. Το βλέμμα του, τότε αποκαλύπτει τη δική του ανεπάρκεια, όχι τη δική σου αξία.

Ο Albert Bandura υποστήριξε πως μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς μας διαμορφώνεται παρατηρώντας τους άλλους και τις συνέπειες των πράξεών τους [4]. Έτσι, ακόμη και όταν σε κοιτούν αρνητικά, οι άλλοι μαθαίνουν από εσένα — αλλά κι εσύ μπορείς να μάθεις από εκείνους πώς να διατηρείς την ψυχραιμία και την αυτοκυριαρχία σου.

Η διάσταση της “Σκιάς” κατά τον Carl Jung

Ο Ελβετός ψυχολόγος Carl Gustav Jung περιέγραψε το φαινόμενο της Σκιάς — το ασυνείδητο κομμάτι της προσωπικότητάς μας που περιλαμβάνει πλευρές του εαυτού μας που απορρίπτουμε. Όταν κάποιος προβάλλει τη Σκιά του πάνω σου, βλέπει σε σένα ό,τι αρνείται να αναγνωρίσει μέσα του [5]. Η παρατήρηση, λοιπόν, μπορεί να είναι μια προβολή της εσωτερικής του σύγκρουσης. Αν μάθεις να γνωρίζεις τη δική σου Σκιά, το βλέμμα των άλλων παύει να σε απειλεί και γίνεται ευκαιρία αυτογνωσίας.

Η κοινωνική ενέργεια της παρατήρησης

Ο κοινωνιολόγος Karl Young τόνισε ότι το βλέμμα των άλλων είναι μορφή κοινωνικής ενέργειας. Όσο περισσότερο σε κοιτούν, τόσο περισσότερο έχεις την ευκαιρία να γνωρίσεις τον εαυτό σου μέσα από το βλέμμα τους — αλλά η ωριμότητα αρχίζει όταν σταματάς να χρειάζεσαι αυτό το βλέμμα για να υπάρξεις [6]. Η παρατήρηση μπορεί να είναι είτε καταπίεση είτε κίνητρο, ανάλογα με το πώς τη διαχειρίζεσαι.

Για τον μαθητή που προετοιμάζεται για εξετάσεις, η παρακολούθηση των άλλων είναι αναπόφευκτη. Αντί να σε αποδυναμώνει, μπορεί να γίνει πηγή ενέργειας και αυτοπεποίθησης: η καλύτερη απάντηση σε όσους σε παρατηρούν είναι η πρόοδός και η αποτελεσματικότητά σου.

Το “μάτι”: Παράδοση ή ψυχολογικό φαινόμενο;

Η πίστη στο “μάτι” αποτελεί βαθιά ριζωμένο στοιχείο της ελληνικής και μεσογειακής παράδοσης. Από την αρχαιότητα θεωρείται ότι το φθονερό βλέμμα μπορεί να προκαλέσει βλάβη ή κακοτυχία, καθώς μεταφέρει αρνητική ενέργεια [7]. Στην ουσία, το “μάτι” συμβολίζει τον φόβο του ανθρώπου για την επιρροή του φθόνου και την ανάγκη προστασίας από αυτόν.

Η σύγχρονη ψυχολογία δίνει διαφορετική εξήγηση: Δεν υπάρχει αποδεδειγμένος μηχανισμός που να δείχνει ότι ένα βλέμμα μπορεί να προκαλέσει φυσική βλάβη. Ωστόσο, η αίσθηση ότι σε κοιτούν εχθρικά μπορεί να προκαλέσει ψυχοσωματικά συμπτώματα — άγχος, κόπωση, ακόμη και πονοκέφαλο — εξαιτίας της αυξημένης έντασης και προσοχής που δίνεις στο βλέμμα του άλλου [8]. Έτσι, το “μάτι” λειτουργεί περισσότερο ως ψυχολογικό φαινόμενο: μια εσωτερική αντίδραση στον φόβο της αρνητικής προσοχής.

Η ουσία, είτε πιστεύεις στο μάτι είτε όχι, είναι να προστατεύεις την εσωτερική σου ισορροπία. Η πίστη σε μια θετική σκέψη, μια προσευχή ή μια μικρή ιεροτελεστία “ξεματιάσματος” μπορεί να μειώσει το στρες, γιατί ενεργοποιεί μηχανισμούς ψυχολογικής αυτορρύθμισης [9]. Η αληθινή προστασία όμως προέρχεται από την αυτογνωσία και τη συναισθηματική ανθεκτικότητα.

Σύνοψη

Ορισμένοι άνθρωποι, παρότι δεν μας συμπαθούν, αφιερώνουν χρόνο να παρατηρούν τις πράξεις μας. Η παρατήρηση, φυσική ανθρώπινη λειτουργία, συχνά πηγάζει από κοινωνική σύγκριση ή ανασφάλεια, αλλά μπορεί να γίνει πηγή αυτογνωσίας. Ο Bandura τονίζει τη μάθηση μέσω παρατήρησης, ο Jung εξηγεί ότι οι άλλοι προβάλλουν πάνω μας τη «Σκιά» τους, ενώ ο Young βλέπει το βλέμμα ως κοινωνική ενέργεια που μπορεί να ελευθερώσει ή να καταπιέσει. Η ωριμότητα επιτυγχάνεται όταν ο άνθρωπος μαθαίνει να ελέγχει τη σημασία της παρατήρησης και να προχωρά με αυτοπεποίθηση προς τους στόχους του.

Βιβλιογραφία (Vancouver style)

Ziman K, Kimmel SC, Farrell K, Graziano MSA. Predicting the attention of others. Proc Natl Acad Sci U S A. 2023;120(42):e2307584120.
Conty L, George N, Hietanen JK. Watching eyes effects: When others meet the self. Neuropsychologia. 2016;89:125–133.
Festinger L. A theory of social comparison processes. Hum Relat. 1954;7(2):117–140.
McLeod S. Albert Bandura’s Social Learning Theory. Simply Psychology. 2024. Available from: https://www.simplypsychology.org/bandura.html
Jung CG. Aion: Researches into the Phenomenology of the Self. Princeton University Press; 1951.
Young K. The Energy of Observation: Social Presence and Self-Awareness. University of Chicago Press; 1998.
Βέικου Χ. Κακό μάτι: Η κοινωνική κατασκευή της οπτικής επικοινωνίας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα; 1998.
Ρούσσου Ε. «Μάτι», μαγεία, θρησκεία ως πρακτικές εξουσίας και διαμόρφωσης ταυτοτήτων σε μια κοινότητα της Βόρειας Ελλάδας. Διπλωματική εργασία. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας; 2003.
The Evil Eye (Η προέλευση και ο μύθος γύρω από το “κακό μάτι”). E-Radio.gr; 2023. Available from: https://www.e-radio.gr/post/262163/i-proeleysi-kai-o-mythos-gyrw-apo-to-kako-mati