ΜΕ ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ (Φ. 1960)

 

 

 

     Βαγγέλης Δ. Κόκκινος, ο νεότερος *

 

Capo d'Istria 

 

Με αφορμή το επικείμενο φιλμ του Γιάννη Σμαραγδή, αξίζει να αναλύσουμε εκ νέου αυτήν την ιστορική προσωπικότητα

Ο Ιωάννης Καποδίστριας ως ιστορική προσωπικότητα βρίσκεται στο σταυροδρόμι που συναντώνται η ηθική συνείδηση και το πολιτικό μοιραίο, μια προσωπικότητα της οποίας η ζωή προσφέρεται τόσο για φιλοσοφική όσο και για ιστορική ερμηνεία. Γεννημένος στη μεταβατική Ευρώπη του τέλους του 18ου αιώνα, η πορεία του από την Κέρκυρα στα διπλωματικά σαλόνια της Βιέννης και στους λαβύρινθους της ρωσικής εξουσίας αποκαλύπτει μια επίμονη αντίφαση: την ηθική οπτική του ατόμου που έρχεται σε σύγκρουση με τους συχνά απάνθρωπους μηχανισμούς της πολιτικής.

Με αφορμή το επικείμενο φιλμ του Γιάννη Σμαραγδή, αξίζει να αναλύσουμε εκ νέου αυτήν την ιστορική προσωπικότητα. Στο επίκεντρο της ζωής του Καποδίστρια βρίσκεται η αλτρουιστική δέσμευση προς το κοινό καλό, μια σχεδόν ασκητική αφοσίωση στην ανοικοδόμηση μιας κοινωνίας που έχει καταστραφεί από τον πόλεμο και τον ιμπεριαλισμό. Αυτή η αφοσίωση υποδηλώνει μια κλασική δημοκρατική ηθική, όπου η αρετή ορίζεται με βάση την υπηρεσία στο σύνολο και όχι την εφήμερη φήμη. Ωστόσο, οι μέθοδοί του δεν ήταν καθαρά πλατωνικής φύσης, αλλά ρεαλιστικές, γεννημένες από την πεποίθηση ότι οι εύθραυστες πολιτείες χρειάζονται σταθερή ηγεσία και υπομονετικούς μεταρρυθμιστές. Φιλοσοφικά, αυτό θέτει το διαχρονικό ερώτημα του μέσου και του σκοπού: πότε, αν ποτέ, η πρόσκαιρη συγκέντρωση εξουσίας δικαιολογείται από την προοπτική δημιουργίας θεσμών που επιτρέπουν την ελευθερία;

Η διπλωματική καριέρα του Καποδίστρια εντείνει το παράδοξο. Ως διαπραγματευτής, έμαθε τη γλώσσα της εξουσίας χωρίς να εγκαταλείψει τα ιδανικά του. Πίστευε ότι η εθνική αξιοπρέπεια εξαρτάται από τους θεσμούς — σχολεία, δικαστήρια, υποδομές — περισσότερο από τη ρητορική ή τις εφήμερες συμμαχίες. Αυτή η προσήλωση στους δημοκρατικούς θεσμούς συνάδει με τις σύγχρονες θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου: δικαιώματα και ευθύνες που διασφαλίζονται μέσω ανθεκτικών πλαισίων. Ωστόσο, η επιμονή του στην κεντρική εξουσία αποκαλύπτει μια άλλη πτυχή της σκέψης του: σκεπτικισμό απέναντι στον αποκεντρωμένο πελατειακό πολιτισμό και πεποίθηση ότι η ελευθερία που δεν συνδέεται με την πολιτική αρετή καταλήγει σε ελιτισμό.

Επιπροσθέτως, η μοναξιά του ηθικού ήρωα είναι ένα επαναλαμβανόμενο φαινόμενο. Ο Καποδίστριας συχνά βρισκόταν σε απομόνωση, αντιστεκόμενος τόσο στους μητροπολιτικούς προστάτες όσο και στους τοπικούς ολιγάρχες. Αυτή η αποξένωση ομοιάζει σε έναν υπαρξιακό μύθο, έναν πρωταγωνιστή που πρέπει να επιλέξει την αυθεντικότητα έναντι της ατομικής ευημερίας. Η τραγική δολοφονία του υπογραμμίζει τα όρια της ηθικής ηγεσίας σε ένα πολιτικό σύστημα που ακόμα καθορίζει τον εαυτό του. Είναι μια υπενθύμιση ότι οι ευγενείς προθέσεις δεν προστατεύουν τους ηγέτες από τα ανθρώπινα πάθη και την πολιτική βία.

Συνεπώς, η κληρονομιά του ενσαρκώνει μια διαλεκτική μεταξύ ιδεαλισμού και ρεαλισμού, μεταξύ της ηθικής παρόρμησης να υπηρετήσει και των ρεαλιστικών συμβιβασμών που απαιτεί η διακυβέρνηση. Η ζωή του προσκαλεί σε προβληματισμό σχετικά με τις πολιτειακές σχέσεις — πώς οι πολίτες σχετίζονται μεταξύ τους και με το κράτος — και σχετικά με τα ηθικά βάρη των μεταρρυθμιστών που πρέπει να σταθμίσουν τη βραχυπρόθεσμη εξαναγκαστική επιβολή έναντι της μακροπρόθεσμης ευημερίας.

Εν κατακλείδι, ο Καποδίστριας μας προτρέπει να επανεξετάσουμε την αρχιτεκτονική της οικοδόμησης ενός έθνους μέσα από τη σκοπιά της ηθικής φιλοσοφίας. Διερωτώμενοι αν μια δίκαιη κοινωνία μπορεί να οικοδομηθεί από ένα «αόρατο» χέρι, αν η δικαιοσύνη πρέπει να προκύψει από τις χαώδεις διαβουλεύσεις του κοινωνικού συνόλου ή τις οπορτουνιστικές αποφάσεις των σύγχρονων ελίτ. Αυτή η ανεπίλυτη ένταση, είναι ίσως το βαθύτερο φιλοσοφικό δώρο που προσφέρει η ζωή του: ένα διαρκές ερώτημα για το πώς οι ανθρώπινες κοινότητες μπορούν να συμφιλιώσουν την αρετή, την εξουσία και την ελευθερία. Η μνήμη του παραμένει επομένως ένα διαρκές μάθημα: ταπεινότητα στην εξουσία, υπομονή στις μεταρρυθμίσεις και το πολιτικό θάρρος της προτεραιότητας στην κοινή ζωή έναντι της προσωπικής δόξας.