Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1949)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Στο τωρινό φύλλο αλλά και στα επόμενα …ζεστά καλοκαιρινά θα προσπαθήσω να κάνω την ανάγνωση ανάλαφρη, επιστρατεύοντας το χιούμορ αλλά και παραπέμποντας στην αρχαιοελληνική σοφία, μέσω διαφόρων ρητών ή γνωμικών, ενυπάρχουσα όμως πάντα και η πλευρά της ετυμολογίας.
Θ’ αρχίσω με την πολύ γνωστή φράση «Δεν πρόλαβε να κάνει κιχ». Η έκφραση είναι μεν της νεοελληνικής αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Στην «Οδύσσεια», ένας μνηστήρας παραπονιέται πως ενώ είχαν προετοιμάσει ένα άγριο φόνο για τον Τηλέμαχο, δεν πρόφθασαν: «Φόνον αἰπὺν ἐρράψωμεν· οὐδ’ ἐκιχῆμεν».Αυτό το «κιχ» προέρχεται από το ομηρικό ρήμα κιχάνω που θα πει ακριβώς αυτό, προλαβαίνω, προφθάνω, συναντώ, ευρίσκω, και χρησιμοποιείται όπως το ίκω. Είτε με αναγραμματισμό (ίκω >κίω) ή με την πρόταξη του γ έχουμε γίκω >κίκω >κιχάνω, με γ>κ και κ>χ.
Η φράση «άνω ποταμών» (κατά τον Σχολιαστή και τον Ησύχιο) θέλει να δείξει την ανατροπή τών φυσικών νόμων και την χρησιμοποιούμε όταν θέλουμε να τονίσουμε κάτι το εξωφρενικό, το πρωτάκουστο.
Ο Λουκιανός (Νεκρικοί διάλογοι 6 –Τερψίων και Πλούτων, 1-2) βάζει τον Τερψίωνα να λέει στον Πλούτωνα (νεοελ. απόδοση): «Δεν είναι δίκαιο να ζει ένας γέροντας ενενήντα χρόνων και να πεθαίνει ένας νέος τριάντα. Αυτή την τάξη την κατακρίνω. Για μένα έπρεπε οι άνθρωποι να πεθαίνουν σύμφωνα με την ηλικία τους, χωρίς καμιά εξαίρεση. Το να ζει ένας πολύ ηλικιωμένος, ο οποίος έχει τρία δόντια ακόμα, μόλις βλέπει, τον βαστάζουν τέσσερις για να περπατήσει, τρέχει η μύτη του, τα μάτια του είναι τσιμπλιασμένα και δεν έχει πια καμμία απόλαυση, οι δε νέοι τού λένε κοροϊδευτικά πως είναι ζωντανός στον τάφο και να πεθαίνουν πριν απ’ αυτόν οι ωραιότεροι και ευρωστότεροι νέοι, αυτό είναι άνω ποταμών («ἄνω γὰρ ποταμῶν τοῦτο γέ»)». Την ίδια φράση αναφέρει και ο Διογένης ο Λαέρτιος στο έργο του «Βίοι Φιλοσόφων» (Διογένης 36), όπου υπάρχει η στιχομυθία του Ξενιάδη, που είχε αγοράσει τον Διογένη. Λέει ο πρώτος στον δεύτερο: «Πήγαινε να κάμεις αυτό που σου λέω». Κι ο Διογένης αντέλεξε: «Άνω ποταμών χωρούσι παγαί;» δηλαδή «πάνε πίσω τα νερά των ποταμών;». Το Λεξικό Σουΐδα γράφει: «Ἄνω ποταμῶν χωροῦσι παγαί. Παροιμία ἐπὶ τῶν ὑπεναντίως γενομένων ἢ λεγομένων, ποῖον ὁ πόρνος τὸν σώφρονα εἰ λέγει πόρνον, ἐπειδὴ οἱ ποταμοὶ ἄνωθεν κάτω ρέουσι, τοὐτέστιν ἐπί τῶν τὰ ἑαυτοῖς προσόντα ἐλαττώματα ἑτέρας προσανατιθεμένων».
Να ξεκινήσουμε με το δωρ. παγαί = αττ. πηγαί. Η πηγή ετυμολογείται εκ του επί + άγω (επ-άγω), αυτή δηλ. που φέρει το νερό στην επιφάνεια της γης.
Ο ποταμός όμως εκ του πί(ν)ω. Εκ του ποταμού >πότιμος, πότος, ποτόν, ποτίζω. Οι ποταμοί
ονομάζονται ορεμπόται ως πίνοντες τα ύδατα των ορέων.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απόδοση του ποταμού στις ευρωπαϊκές γλώσσες, που δεν εστιάζουν στο ότι πίνει τα ύδατα των ορέων αλλά μόνον ότι ρέει. Εκ του ρέω >ρύαξ, λοιπόν, οι Λατίνοι είπαν το ρυάκι rivus και μεταφορικώς τους αντίζηλους rivales (εννοιολ. οι ομόρειθροι, οι τω αυτώ ρείθρω χρώμενοι). Οι Γάλλοι είπαν τον ποταμό, την παραλία, rivière και τον αντίζηλο, τον αντίπαλο, rival. Οι Ιταλοί αντιστοίχως riviera ή rio & rivale, οι Ισπανοί rivera ή rio & rival, οι Άγγλοι river & rival, και οι Γερμανοί reissend (=ορμητικός) & Rival. Μάλιστα το φθάνω όλων, πλην Γερμανών, είναι arriver, arrivare, arribar & arrive, προερχόμενο εκ του ad + rivus (προσεγγίζω στην όχθη, άρα φθάνω) κι αυτό εκ του άντα + ρύαξ.
Η φράση «Οὐκ ἂν λάβοις παρὰ τοῦ μὴ ἔχοντος» (δεν έχεις να λαμβάνεις από τον μη έχοντα) χρησιμοποιείται από τον Λουκιανό σε έναν από τους «Νεκρικούς» διαλόγους του, όπου παρουσιάζει τον Κυνικό Μένιππο στερούμενο του αντιτίμου τών διοδίων από την γη τών ζωντανών προς την γη τών τεθνεώτων. Σύμφωνα με τις αρχαιοελληνικές δοξασίες, μόλις οι άνθρωποι πέθαιναν, πήγαιναν στις όχθες τής μεγάλης λίμνης ή του μεγάλου ποταμού, που χώριζε την γη τών ζωντανών από το μέρος που κατοικούσαν οι νεκροί. Το πέρασμα από την μία στην άλλη ζωή έκανε ο Χάρων με μια βάρκα, παίρνοντας σαν ανταμοιβή του έναν οβολό, τον οποίο κάθε νεκρός ήταν υποχρεωμένος να φέρει μαζί του. Έτσι επέζησε μέχρι τις μέρες μας και μια άλλη συνήθεια, να βάζουν δηλαδή στο στόμα τών νεκρών κέρματα για να πληρώσουν τα ναύλα τους στον Χάροντα. Η στιχομυθία που παραθέτει ο Λουκιανός μεταξύ Μένιππου και Χάροντα είναι η εξής: Χάρων: «Ἀπόδος, ὦ κατάρατε, τὰ πορθμεῖα». Μένιππος: «Οὐκ ἂν λάβοις παρὰ τοῦ μὴ ἔχοντος».
Το «λάβοις» είναι ευκτική αορ. του ρ. λαμβάνω, ετυμολογούμενο εκ του επιτ. λα + άπτω.
Για την φράση «Είναι δακυλοδεικτούμενος» υπάρχει η εξής ιστορία, όπως μας την παραδίδει ο Πλούταρχος (Σόλων, ΧΧ –ΧΙΙΙ). Ο Σόλων, για να προστατέψει τις έντιμες γυναίκες από τις επιθυμίες των αγάμων, ίδρυσε οίκους ανοχής. Τα πορνεία ονομάζονταν «Δεικτήρια», δηλαδή δακτυλοδεικτούμενα και οι πόρνες Δεικτηριάδες.
Την φράση συναντάμε και στον Λουκιανό (Ηρόδοτος ή Αετίων, 2): « Και δεν υπήρχε κανείς που να μη γνωρίζει το όνομα του Ηροδότου, είτε γιατί τον γνώρισαν οι ίδιοι στην Ολυμπία είτε γιατί άκουσαν γι’ αυτόν απ’ αυτούς που γύριζαν από τους αγώνες. Κι άμα εμφανιζόταν πουθενά, τον δακτυλοδεικτούσαν (ἐδείκνυτο ἂν τῷ δακτύλῳ) λέγοντας “αυτός είναι ο Ηρόδοτος που έγραψε την ιστορία των Ελλήνων και των Περσών στην Ιωνική διάλεκτο και εξύμνησε τις νίκες μας”».
Η πόρνη προέρχεται εκ του ρήματος περνώ, περάω, πέρνημι (=εξάγω κάτι προς πώληση, συνήθως επί αιχμαλώτων), με ε>ο. Οι πόρνες ήταν συνήθως αγορασμένες δούλες.
Η διεύθυνση των Δεικτηρίων ανετέθη στους «πορνοβοσκούς ή πορνοτρόφους» που είχαν την οικονομική διαχείριση του ιδρύματος και την είσπραξη του φόρου «πορνικόν τέλος» για το κράτος. Οι τρόφιμες ήταν μισθωτές.
Βρε, αριστορετάλια, αφήστε στην μπάντα τους χασαποφραπέδες και διορίστε οικονομικούς διαχειριστές στο Δεικτήριον, «Ο ΟΠΕΚΕΠΕ», πορνοβοσκούς, να σας φέρνουν στο πιάτο το πορνικόν τέλος, και μετά μοιραστείτε το κατά το δοκούν. Μην κουράζεστε οι ίδιοι και εκτίθεστε…!!
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.
Αφήστε ένα σχόλιο