Η αποπολιτισμοποίηση της κλιματικής αλλαγής… (Φ. 1939)

 

 

     Βαγγέλης Δ. Κόκκινος, ο νεότερος *

 

Α' ΜΕΡΟΣ

 

Η κλιματική αλλαγή δεν φέρνει μόνο ακραία καιρικά φαινόμενα, αλλά και κοινωνική αποσταθεροποίηση, οικονομική κρίση και γεωπολιτικές εντάσεις. 

 

 

 

Η κλιματική αλλαγή δεν αποτελεί απλώς κρίση, αλλά έναν παράγοντα που αναδιαμορφώνει ριζικά τις κοινωνίες μας. Καθώς οι φυσικές καταστροφές πολλαπλασιάζονται, οι πόροι μειώνονται και οι πολιτικές απαντήσεις αποδεικνύονται ανεπαρκείς, παρατηρούμε φαινόμενα αποσταθεροποίησης που απειλούν τη συνοχή των κοινωνιών και την ίδια την πορεία του πολιτισμού.. 

Με ποιον τρόπο η κλιματική αλλαγή επιταχύνει τις κοινωνικές και πολιτισμικές αναταράξεις; Μπορεί να γίνει ο καταλύτης μιας σταδιακής κοινωνικής διάλυσης; Και αν ναι, υπάρχουν τρόποι να αποτρέψουμε αυτό το ενδεχόμενο; 

 

Επιπτώσεις στην κοινωνική σταθερότητα 

Η κλιματική κρίση επιφέρει αλλαγές που κλονίζουν τις κοινωνικές και οικονομικές δομές σε παγκόσμιο επίπεδο. Ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως πυρκαγιές, τυφώνες και πλημμύρες, καταστρέφουν ζωτικές υποδομές, ενώ η ερημοποίηση και οι αλλαγές στη θερμοκρασία απειλούν τη γεωργία και την παραγωγή τροφής. Το αποτέλεσμα είναι η ελλιπής πρόσβαση σε βασικά αγαθά, η αύξηση των τιμών και η οικονομική αστάθεια. 

Αυτά τα φαινόμενα συνδέονται με την κατάρρευση θεσμών, την αύξηση της εγκληματικότητας και τη ραγδαία πολιτική αποσταθεροποίηση. Τα ήδη εύθραυστα κράτη αδυνατούν να ανταποκριθούν, οδηγώντας σε κοινωνική αναταραχή και ενίσχυση φαινομένων διαφθοράς, αυταρχισμού ή ακόμη και εμφυλίων συγκρούσεων. 

 

Η ιστορία έχει δείξει ότι περιβαλλοντικές αλλαγές και οικολογικές κρίσεις μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην αποσταθεροποίηση κοινωνιών. Ο Jared Diamond στο βιβλίο του Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed υποστηρίζει ότι περιβαλλοντική καταστροφή, σε συνδυασμό με πολιτικά και οικονομικά προβλήματα, έχει οδηγήσει στην κατάρρευση πολλών πολιτισμών. Συναφώς, ο Joseph Tainter (The Collapse of Complex Societies), εστιάζει στο κόστος της αυξανόμενης πολυπλοκότητας ως βασικό παράγοντα διάλυσης κοινωνιών. Ιστορικά παραδείγματα, όπως η πτώση του πολιτισμού των Μάγια λόγω ξηρασίας, η αποδυνάμωση του Βυζαντίου από κλιματικές μεταβολές και λιμούς, καθώς και η καταστροφή των Μεσοποταμιακών πολιτισμών από την υποβάθμιση του εδάφους, δείχνουν πώς η φύση μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης κοινωνικής αστάθειας. Ωστόσο, κανένας από αυτούς τους παράγοντες δεν δρα μεμονωμένα – οι κοινωνίες καταρρέουν όταν περιβαλλοντικές κρίσεις συναντούν πολιτική αδυναμία, οικονομική ύφεση και κοινωνικές συγκρούσεις… 

Σύμφωνα με την Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), η υπερθέρμανση του πλανήτη επιδεινώνει τις ξηρασίες, τις πλημμύρες και τους τυφώνες, οδηγώντας σε σοβαρές οικονομικές ζημιές και εκτοπισμό πληθυσμών. Το αποτέλεσμα είναι η περιορισμένη πρόσβαση σε βασικά αγαθά, η αύξηση των τιμών και η οικονομική αστάθεια. Η έλλειψη τροφίμων μπορεί να κλιμακωθεί σε εμφύλιες ταραχές, όπως παρατηρήθηκε σε χώρες που βιώνουν λιμούς λόγω ξηρασίας. Επιπροσθέτως, η έρευνα της NASA για την κλιματική αλλαγή υπογραμμίζει την αυξανόμενη απρόβλεπτη συμπεριφορά των καιρικών συνθηκών, επιδεινώνοντας τις γεωργικές κρίσεις σε ευάλωτες περιοχές. 

 

Μελέτες έχουν τεκμηριώσει ότι η άνοδος της θερμοκρασίας και η συχνότητα ακραίων καιρικών φαινομένων ενισχύουν κοινωνικές εντάσεις και αστάθεια: βίαια εγκλήματα, πολιτική αστάθεια και κατάρρευση κυβερνήσεων και καθεστώτων είναι μερικά παραδείγματα.  Μια σημαντική έρευνα, το 2013, στο περιοδικό Science διαπίστωσε ότι μια μεταβολή της θερμοκρασίας κατά μία τυπική απόκλιση συνδέεται με 2,3% αύξηση των ποσοστών διαπροσωπικών συγκρούσεων και 13,2% αύξηση του ποσοστού των συγκρούσεων μεταξύ ομάδων. Μέχρι το 2050, οι θερμοκρασίες αναμένεται να αυξηθούν κατά δύο τυπικές αποκλίσεις στα περισσότερα μέρη του πλανήτη και έως και τέσσερις τυπικές αποκλίσεις σε ορισμένα μέρη. Αυτά τα ποσοστά μπορεί να φαίνονται μικρά, αλλά σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να είναι αρκετά για να οδηγήσουν σε σοβαρά προβλήματα. 

 

 

 

Επιπλέον, τόσο σε πολιτικό όσο και σε κλιματικό επίπεδο, υπάρχουν βασικοί παράγοντες της ανθρώπινης συμπεριφοράς που πρέπει να  ηφθούν υπόψη. Έρευνες πάλι έχουν δείξει ότι η άνοδος της θερμοκρασίας συνδέεται με αυξημένες πιθανότητες εμφάνισης βίαιων διαπροσωπικών συγκρούσεων. Οι αστικές περιοχές μετατρέπονται σε θέατρα» βίαιων εγκλημάτων και η αστυνομία είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσει βία σε συνθήκες ακραίας ζέστης. Μελέτες επίσης διαπιστώνουν ότι οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν ακραία ζέστη είναι πιο πιθανό να μην εμπιστεύονται τους ξένους, ενώ οι δύσκολες καιρικές συνθήκες έχουν επιπτώσεις στις πολιτικές αποφάσεις. 

Σήμερα, ο ρόλος της κλιματικής αλλαγής στη διαμόρφωση της πολιτικής και της γεωπολιτικής μπορεί να είναι διακριτικός, αν και σαφώς ανιχνεύσιμος. Στο μέλλον, ωστόσο, ο αντίκτυπος της θα είναι αναμφίβολα πιο έντονος και ανησυχητικός. Εάν η κλιματική αλλαγή παραμείνει ανεξέλεγκτη, ακραία καιρικά φαινόμενα, ασφυκτική ζέστη και μεταβολές στις ακτογραμμές θα εκτοπίσουν δισεκατομμύρια ανθρώπους, οδηγώντας τους σε έναν άνισο αγώνα επιβίωσης. Αυτό, με τη σειρά του, θα ασκήσει πρωτοφανή πίεση στους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς, επηρεάζοντας δραματικά και την παγκόσμια οικονομία. 

 

Κλιματική Μετανάστευση και Νέες Μορφές Εποικισμού 

Η κλιματική αλλαγή δεν επηρεάζει όλους το ίδιο. Οι ήδη ευάλωτες χώρες βρίσκονται αντιμέτωπες όχι μόνο με φυσικές καταστροφές αλλά και με κοινωνικές πιέσεις που επιδεινώνουν τις μεταναστευτικές κρίσεις. Εκατομμύρια άνθρωποι οδηγούνται σε αναγκαστική μετανάστευση. Ήδη, σύμφωνα με εκθέσεις του ΟΗΕ, εκατομμύρια άνθρωποι εγκαταλείπουν τις εστίες τους λόγω φυσικών καταστροφών, λειψυδρίας ή εδαφικής υποβάθμισης. Αυτή η μαζική μετακίνηση πληθυσμών προκαλεί αναπόφευκτα κοινωνικές εντάσεις στις περιοχές υποδοχής. Το 2018, καταγράφηκαν 16 εκατομμύρια εκτοπισμένοι λόγω περιβαλλοντικών καταστροφών, περισσότεροι από όσους εκτοπίστηκαν λόγω πολέμου. 

Αυτές οι μετακινήσεις προκαλούν κοινωνικές εντάσεις στις περιοχές υποδοχής, επιβαρύνοντας περαιτέρω τις κοινωνικές δομές. Χώρες με προβληματικές οικονομίες και πολιτικά ασταθή καθεστώτα βρίσκονται στο επίκεντρο αυτής της κρίσης, καθώς δυσκολεύονται να διαχειριστούν τις αυξανόμενες προσφυγικές ροές. Παράλληλα, αναπτύσσεται ένα νέο φαινόμενο, ο «κλιματικός εποικισμός», όπου πλούσιες χώρες ή κοινότητες αγοράζουν γη και φυσικούς πόρους σε περιοχές με πιο εύκρατο κλίμα, διευρύνοντας περαιτέρω τις ανισότητες. Μέχρι το 2040, ο αριθμός των χωρών που θα αντιμετωπίσουν ακραίους κλιματικούς κινδύνους αναμένεται να αυξηθεί από τις 3 σε 65, με τη συντριπτική πλειονότητά τους να φιλοξενεί εκτοπισμένους πληθυσμούς. Παράλληλα, οι περισσότεροι προσφυγικοί οικισμοί και καταυλισμοί προβλέπεται να βιώσουν διπλάσιο αριθμό ημερών επικίνδυνων θερμοκρασιών έως το 2050. Η έρευνα του ΟΗΕ επισημαίνει, επίσης, ότι η χρηματοδότηση για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής δεν φτάνει στους πρόσφυγες, τις κοινότητες υποδοχής και όσους ζουν σε ασταθείς ή εμπόλεμες περιοχές, περιορίζοντας δραματικά την ικανότητά τους να προσαρμοστούν στις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης.  

 

Οι επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης δεν πλήττουν όλους εξίσου. Ορισμένοι λαοί βρίσκονται σε μειονεκτική θέση όχι μόνο λόγω γεωγραφίας αλλά και λόγω ιστορικών ανισοτήτων.  

 

Το Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) αναφέρει ότι οι συνεχιζόμενες συνέπειες του αποικισμού θέτουν σε κίνδυνο την ικανότητα πολλών λαών να προσαρμοστούν στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.  

 

Οι αποικιοκρατικές πολιτικές του παρελθόντος άφησαν τις χώρες του Παγκόσμιου Νότου με οικονομικά και πολιτικά μειονεκτήματα, που σήμερα περιορίζουν τις δυνατότητές τους να ανταποκριθούν στις κλιματικές απειλές. 

 

Η αλληλεπίδραση μεταξύ κλιματικής δικαιοσύνης και μετα-αποικιακής δικαιοσύνης αναδεικνύει κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με τη διασύνδεση και τις κοινές ρίζες της αποικιοκρατίας και της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής. Τα τελευταία χρόνια, η συζήτηση γύρω από την «κλιματική αποικιοκρατία» και τα συναφή ζητήματα έχει ενταθεί, κυρίως μέσα από τις φωνές και τις εκκλήσεις για δράση ακτιβιστών και οργανώσεων στον Παγκόσμιο Νότο. Παράλληλα, διατυπώνονται αιτήματα αποζημιώσεων για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, τη χρηματοδότηση για ζημιές και απώλειες, καθώς και για την ανάληψη ευθύνης από τις χώρες του Παγκόσμιου Βορρά, που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην κλιματική κρίση. Ιστορικά, είναι σαφές ότι ο Παγκόσμιος Βορράς φέρει τη μεγαλύτερη ευθύνη για τη σημερινή κλιματική κρίση, καθώς οι χώρες αυτού του τόξου έχουν συμβάλει σε ποσοστό άνω του 92% των συνολικών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. 

Οι χώρες του Παγκόσμιου Νότου πλήττονται δυσανάλογα από τη φτώχεια, η οποία έχει τις ρίζες της σε εκμεταλλευτικές αποικιοκρατικές πρακτικές.

Αυτές οι χώρες βιώνουν τις χειρότερες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, ιδίως τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Όπως αναφέρει έκθεση της  Greenpeace UK: «Η περιβαλλοντική κατάσταση έκτακτης ανάγκης είναι η κληρονομιά της αποικιοκρατίας». 

 

*Συντάκτης: Ευάγγελος Κόκκινος, Συντακτική Ομάδα