Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1939)

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά –138

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

Όταν λέμε σήμερα ότι κάποιος είναι ασύδοτος πώς ακριβώς τον εννοούμε; Θα πει κάποιος αυτός που εκφράζεται, που ενεργεί χωρίς έλεγχο, ανεξέλεγκτα.

Θα έλεγα, ναι, κι αυτό, ως φυσική συνέπεια της καθ’ αυτό έννοιας της λέξεως.

Την απάντηση θα μας την δώσει η ετυμολογία της, η οποία υποστηρίχτηκε και σε παληότερο φύλο, αλλά εδώ κατατίθεται συμπληρωμένη και εμπλουτισμένη.

Ασύδοτος = α (στερητ.) + συν + δοτός (δίδωμι, κοινώς δίνω), δηλ. αυτός που δεν δίνει (κάτι) μαζί με άλλους (συν). Τι είναι όμως αυτό το «κάτι», που τον κάνει να λειτουργεί χωρίς έλεγχο, ανεξέλεγκτα; Μα, οι φόροι! Ναι, καλώς ακούσατε. Αυτός που ήταν απαλλαγμένος και άρα δεν απέδιδε ως ώφειλε, όπως έκαναν όλοι οι άλλοι (συν), τους φόρους του λεγόταν ασύδοτος. Η λέξη είναι μεταγενέστερη, δημιουργηθείσα από τον Αδαμάντιο Κοραή το 1805, σύμφωνα με το λεξικό του Στέφανου Κουμανούδη.

Εδώ υπάρχει ένα κομβικό σημείο μεταξύ τού μη έχοντος υποχρέωση να καταβάλει φόρους κι εκείνου που δεν κατέβαλε επειδή δεν ήθελε ή μπορούσε να μη θέλει, αφού δεν τον ήλεγχε και κανένας. Δεν φαντάζομαι να σας θυμίζει κάτι από το σήμερα, από το πολιτικό προσωπικό και όχι μόνο, τους χρηματοδότες τους -ίσως-, τους νταραβεριτζήδες, τους «νταβαντζήδες» (που θα τους πολεμούσε!!), σύμφωνα με τον και …«παϊδάκια» αποκαλούμενο πολιτικό γόνο και διατελέσαντα στο ύψιστο αξίωμα στην χώρα μας! Τι λέτε; Αυτοί θέλουν ή όχι, υποχρεούνται να πληρώνουν ή τους τα χαρίζουν;

Θυμήθηκα που επισκεπτόμασταν μια γιαγιά μας, με κινητικά προβλήματα, που έμενε σε ένα μικρό δωματιάκι, δίπλα στο κυρίως σπίτι. Ήμασταν αρκετοί μέσα στο δωμάτιο και κάποια στιγμή τής ήρθε να …αεριστεί! Μας λέει τότε: «Δεν πάτε καμπόσοι από κει, να αραιώσουμε λίγο;». Το γέλιο που έπεσε να βλέπατε!

Με βάση, λοιπόν, πως μαζεύτηκαν πολλοί στο πολιτικό προσωπικό της χώρας μας, έχουμε από καιρό βρωμίσει και χρειαζόμαστε αερισμό, μήπως «να την κάνουνε» ωρισμένοι με ελαφρά πηδηματάκια και μάλιστα γρήγορα;

Ο αραιός ανήκει στις λέξεις με ρίζα ρα-, ρίζα που έχει δοθεί σε ένα σωρό ρήματα και που όλα σχεδόν έχουν να κάνουν με θραύση, σπάσιμο, καταβρόχθιση, σχίσιμο, συντριβή, καταστροφή και πάρα πολλές άλλες έννοιες.

Ο αραιός, λοιπόν, προέρχεται εκ του επιτατ. α + ρ. ραίω (=συντρίβω, σκορπίζω, καταστρέφω) και είναι αυτός που θραύεται εύκολα. Ο λαός μας μάλιστα, σε μια μαγκίστικη έκφραση λέει, όταν θέλει να πει να αραιώσουμε, «σπάστε, παιδιά» ή «σπατσάρετε», που διασώζει ακριβώς αυτό το «σπάσιμο», την εύκολη θραύση.

Οι ξένες γλώσσες είναι εντυπωσιακό το πώς χρησιμοποιούν αυτούσια την ελληνική λέξη για να εκφράσουν τον αραιό, και κατ’ επέκτασιν τον σπάνιο, αυτόν δηλ. που δεν ανευρίσκεται εύκολα σε πυκνές εκτάσεις ή χρονικές στιγμές. Να σημειώσω εδώ πως Ράριον λεγόταν η πεδιάδα της Ελευσίνας, όπου για πρώτη φορά εσπάρη ο σίτος υπό της θεάς Δήμητρας.

Οι Λατίνοι είπαν τον αραιό rarus κι από κει οι Γάλλοι rare, τον αραιό αλλά και τον σπάνιο, raro οι Ιταλοί και οι Ισπανοί, rare οι Άγγλοι, και rar οι Γερμανοί.

Όσο για τον γρήγορο ετυμολογείται εκ του παθ. παρακειμ. του εγείρω, με σημασία ενεστώτα, που κάνει εγρήγορα και σημαίνει αγρυπνώ, φυλάσσω, εξεγείρομαι. Το ε, όπως αντιλαμβάνεστε, απεβλήθη στην καθομιλουμένη και συχνάκις το γρ έγινε γλ, με την συνήθη τροπή του ρ>λ. Κυριολεκτικώς δηλ. το γρήγορος σημαίνει «ξύπνιος».

Ο γρήγορος λέγεται και γοργός, με την ετυμολογία του να είναι εκ του (F)οργή, με την προφορά του F ως γ, από τις Γοργόνες, οι οποίες ονομάστηκαν έτσι «παρὰ τὸ γοργὸν τῶν ὀφθαλμῶν... διὰ τῆς γοργότητος καὶ ὀξύτητος τῶν ὀφθαλμῶν ἐφόνευον τοὺς ὁρῶντας».

Άλλη σημασία του γοργός είναι ταχύς, κυρίως επί αθλητών. Η ταχύτητα λέγεται γοργότης.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η απόδοση του γρήγορου στις ξένες γλώσσες, των οποίων η λογική συνδύασε με το αρπάζω, πράξη που απαιτεί όντως ταχύτητα, γρηγοράδα. Έτσι, εκ του ελληνικού ερέπτομαι (=επί ζώων εσθίω) ή ερέπω (=τρώγω), με ρίζα και πάλι την ρα-, όπως στο αραιός. Οι Λατίνοι είπαν το αρπάζω rapio και rapidus τον αρπακτικό (ο Κοραής υποστηρίζει πως η λέξη προήλθε εξ αναγραμματισμού εκ του άρπαξ). Οι Γάλλοι είπαν τον ταχύ rapide, οι Ιταλοί ràpido, οι Ισπανοί rapido, οι Άγγλοι rapid και οι Γερμανοί rash.