Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1938)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Γεμάτος αγανάκτηση και πολύ θυμό γράφω αυτή μου την στήλη. Ο λόγος η αντιμετώπιση που τυγχάνουν πλέον οι άνθρωποι επί γης από τους κυβερνώντες ως άχρηστα αντικείμενα, που ανά πάσα στιγμή μπορείς να τα πετάξεις, να τα σκοτώσεις, να τα διαλύσεις, να τα υποδουλώσεις, να τα σβήσεις τελείως από τον ανθρώπινο χάρτη. Οι Λατίνοι τους έλεγαν res (=πράγμα), ο «εκλεκτός» μάς λέει (ακόμα) γκόιμ, τα έξυπνα όπλα μάς κατατάσσουν σε «παράπλευρες απώλειες» κι ο πληθυσμός όλο και μειώνεται, αφού δεν υπάρχει μέρος στον πλανήτη που να μη σκοτώνονται άνθρωποι ή …άτομα, αν προτιμάτε.
Ας τα πάρουμε με την σειρά. Εκείνο το res των Λατίνων έχει την ρίζα του στο ρ. ρέζω (=πράττω) και η πραγματικότητα realitas, σύμφωνα με την λογική τού «πράγματος». Οι Γάλλοι είπαν την πραγματικότητα réalité, οι Ιταλοί realtà, οι Ισπανοί realidad, οι Άγγλοι reality, και οι Γερμανοί real (=πραγματικός). Μέχρις εδώ καλά.
Όταν όμως πάμε να μεταφέρουμε στην λατινική το πράττω, τότε λέμε facio ή fio (=ποιώ, γίγνομαι), όντως εκ του ελληνικού φύω (=γεννώ, ποιώ). Στην γαλλική είναι faire, στην ιταλική fare, στην ισπανική hacer, στην αγγλική fact (=γεγονός), και στην γερμανική faktisch (=πραγματικός).
Εκεί που τινάζονται όμως όλα στον αέρα είναι στην απόδοση του «πράγματος» στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Οι Λατίνοι είπαμε res, εκ του ρέζω και causa την αιτία. Οι Γάλλοι λένε chose (=κάτι), ενώ την αιτία την αποδίδουν με το chause, οι Ιταλοί και οι Ισπανοί cosa, με την γαλλική σημασία του «κάτι», και causa την αιτία, και οι Γερμανοί kosen (=πράγμα).
Πολλοί λένε πως η μεταφορά, η απόδοση της λ. causa, θεωρείται αγνώστου ετυμολογίας. Αν όμως λάβουμε υπ’ όψιν μας μια λεπτομέρεια, που εισφέρει το λεξικό των A. Ernout - A. Meillet (Dictionnaire étymologique de la langue latine, 1932), «causa a traduit (=εξέφρασε) αιτία, αίτιον, dans la langue médicale (=στην ιατρ. ορολογία)», καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως η λέξη προέρχεται εκ της συνεκδοχής δύο εννοιών. Ο ιατρός Γαληνός, όταν έγραφε «κόσα ἐν κρισίμοις», εννοούσε «πόσα πράγματα, αίτια». Για τον λόγον αυτόν το ίδιο Λεξικό παρατηρεί ότι «causa est frequemment accompagné de res», δηλ. η λ. causa συνοδεύεται συχνά από την λ. res (=πράγμα). Επίσης κι ο Ιπποκράτης λέει «ὀκόσα κατ' Ἰατρεῖον», εννοώντας οπόσα-πόσα πράγματα στο Ιατρείο. Οκόσα, λοιπόν, είναι τα οπόσα, και κόσος >πόσος, κόσα >πόσα (πρβλ. την ιταλοϊσπανική cosa), με την συνήθη εναλλαγή των χειλικοϋπερωικών.
Δεν τελειώσαμε όμως με τις ετυμολογίες. Πάμε στα ελληνικά.
Το ρέζω (=πράττω, εκτελώ έργα, ακόμα και θυσιάζω) προέρχεται εκ του ρ. έρδω, που αποτελεί σύνθεση των ρ. άρω+άγω, με α>ο>ε και γ>δ. Με τις επίσης εναλλαγές ερ>ρε και δι>ζ προήλθε το ρήμα μας.
Το πράττω ή πράσσω, με αποτέλεσμα το πράγμα, είναι επίσης σύνθετο ρήμα, εκ των πέρας [παίρνουμε το θέμα π(ε)ρα-] + άγω. Η βεβαιότητα για το δεύτερο συνθετικό συνάγεται εκ των τύπων πρ-άξω (μέλ.), επρ-άχθην (αόρ.), πρ-άξις. Δηλ. πρα-αγ-σω >πράσσω, με γσ>σσ. Η κυριολεκτική σημασία του ρήματος είναι φέρω κάτι εις πέρας, κατορθώνω, εκτελώ, επιτυγχάνω κλπ.
Το σβήνω έχει προέλθει εκ της σβέσεως. Ο λαός μας διασώζει την ακριβή ετυμολογία του με την φράση «έπεσε η φωτιά», όταν θέλει να δηλώσει πως αυτή κοντεύει να σβήσει. Άρα, το δεύτερο συνθετικό είναι το ρ. πίπτω και μάλιστα το θέμα του αορίστου, έ-πεσ-ον. Το πρώτο συνθετικό είναι ή ένα σ, που προτάσσεται, ή η πρόθεση εξ ή ες. Σ+πες >σβες, με π>β, σβέσις (=σβήσιμο), και με ε>η έχουμε το σβήνω, που ακριβώς σημαίνει κάνω κάτι να τελειώσει βαθμιαίως.
Και τέλος το άτομο. Ο πρώτος ονοματοθέτης τής εννοίας «άτομον» στην Φυσική Επιστήμη υπήρξε ο Δημόκριτος. Η λέξη σημαίνει κάτι το οποίο δεν τέμνεται περαιτέρω, εκ του στερητ. α + τέμνω (=τεμαχίζω, διαχωρίζω, κόβω).
Οι ευρωπαϊκές γλώσσες πήραν αυτούσια την ελληνική ρίζα και μορφή της λέξεως και το είπαν σχεδόν όλες atomus, atome, atomo, atom…
Διαφωνώ σφόδρα με την αναγωγή των ανθρώπων σε άτομα, που μας υποβιβάζει και μας θεωρεί ουσιαστικώς «τίποτα», res! Π.χ. «άτομα με ειδικές ανάγκες». Τι θα πει αυτό; Απειροελάχιστα τμήματα των ανθρώπων ή οι ίδιοι οι άνθρωποι; Προφανώς και εμφανώς το δεύτερο.
Μην τους αφήνετε να μας υποβιβάζουν και να μας θεωρούν αναλώσιμους. Αναλώσιμα είναι τα μούτρα τους και να τους το λέτε κατάμουτρα. Και μάλιστα να χρησιμοποιείτε και την λαϊκή έκφραση πως «όλα τα γουρούνια (δεν μου φταίνε τα ζωάκια) έχουν την ίδια μούρη» κι ας μας λένε αυτοί ποιοι δεν μοιάζουν με τα συμπαθή αλλά κακάσχημα και βρωμερά τετράποδα…
Καλή Πρωτομαγιά! Βγείτε στους αγρούς και απολαύστε την ευωδιαστή φύση, όσο υπάρχει ακόμα!
Υ.Γ. Θα με κράξει το ΠΑΜΕ, γιατί δεν την λέω εργατική. Θα τους απαντήσω άλλη φορά…
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.
Αφήστε ένα σχόλιο