Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1936)

Λέξεις της επικαιρότητος –108

 

 

     Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

 

Διανύουμε ήδη την Μ. Εβδομάδα και θεώρησα σκόπιμο να ετυμολογήσω λέξεις που ακούγονται στα Ευαγγέλια και στους ψαλμούς, λέξεις που μάλλον δεν γνωρίζουμε από πού προέρχονται.

Θα μου πείτε, μα η γλώσσα, επί της οποίας είναι στηριγμένα όλα αυτά τα κείμενα, είναι η κοινή ελληνιστική, όχι ιδιαιτέρως καταληπτή από τους νεοέλληνες και μάλιστα σήμερα που η γλώσσα αποτελεί λόγο ...ντροπής! Ναι, ντρέπεσαι δηλ. να λες πως ξέρω την γλώσσα μου ή ακόμα χειρότερα, όταν σε ρωτάνε κάτι για την γλώσσα, μπορείς με απάθεια να πεις «και τι με νοιάζει εμένα τι λέει και τι σημαίνει», ως να απευθύνεσαι σε αλλογενή.

Σημεία των καιρών; Προφανώς… 

Βέβαια βρήκα ευκαιρία μέσω της ετυμολογίας να ασχοληθώ με κάτι …καλόπαιδα, που μας έχουν κατσικωθεί στον σβέρκο παλαιόθεν ως «εκλεκτός λαός», ως μονίμως θύματα, ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για ό,τι πιο βρωμερό και τρισάθλιο έχει να επιδείξει η ιστορία του ανθρωπίνου γένους.

 

Θα χρησιμοποιήσω, όπως προείπα, λέξεις από την υμνολογία τής Μ. Εβδομάδος, για να αντιληφθείτε κι εσείς όσα εγώ, κατά τα σχεδόν 60 χρόνια που ασχολούμαι (και) με την ψαλτική.

 

Ας αρχίσουμε λοιπόν με τις 10 παρθένες! Η λέξη είναι σύνθετη εκ της πρόθ. παρά + θάλος (=αύξηση, μεγάλωμα, ανατροφή), με α>ε και λ>ν, και σημαίνει την άγαμη κόρη ή άνδρα.

 

Οι ευρωπαϊκές γλώσσες χρησιμοποιούν ως ρίζα τους για να εκφράσουν την έννοια της παρθένου την ελληνική Fις, Fιρ =ισχύς, εξ ου βία, ισχυρός. Στην λατινική η παρθένος λέγεται  virgo και ο ανήρ vir. Virago δε λένε τον αρσενόθυμο, αυτόν που έχει ανδρικό φρόνημα, που σκέφτεται αντρίκια, εκ του Fις+άγω. Μάλιστα οι Γάλλοι και οι Άγγλοι αποκαλούν την ανδρογυναίκα με την ίδια λέξη, virago, ως έχουσα ανδρική δύναμη. Η εν λόγω λέξη αποτελούσε και προσωνύμιο της θεάς Αθηνάς, ως «πολεμικής» παρθένου. Το έργο Etymologiae, το οποίο συνέγραψε στα λατινικά ο Αρχιεπίσκοπος Ισίδωρος της Σεβίλλης, αποτελεί ένα τεράστιο θησαυρό λέξεων του λατινικού λεξιλογίου, μια ετυμολογική εγκυκλοπαίδεια, που συγκέντρωσε σε αυτήν αποσπάσματα πολλών βιβλίων από την κλασική αρχαιότητα. Έτσι, για την virago γράφει πως «antiqui, fortes feminas» δηλ. οι αρχαίοι ονόμαζαν έτσι τίς δυνατές γυναίκες.

Οι Γάλλοι είπαν την παρθένο vierge, οι Ιταλοί vergine, οι Ισπανοί virgen, και οι Άγγλοι virgin.

 

Ένα από τα πολλά επίθετα που χαρακτηρίζουν την Παναγία, εκτός από Παρθένος, είναι και το (παν)άχραντος. Ετυμολογείται εκ του στερητ. α + χραίνω (=χειρ >χεραίνω >χραίνω), που σημαίνει χρίω, αλείφω ελαφρά, αλλά και μιαίνω, βρωμίζω. Άρα η άχραντος είναι αυτή που δεν έχει μολυνθεί που δεν έχει μιανθεί.

 

Η έννοια του μιαρού στην λατινική συνδέεται με τον αμαρτωλό. Και πού να δείτε ποια είναι η ελληνική «μαμά» της λέξης! Το ποδάριον [πους (=πόδι)], που έδωσε στην λατινική το ρήμα pecco, που σημαίνει χωλαίνω (=κουτσαίνω) αλλά με μεταφορική σημασία ως ηθικό παράπτωμα. Ο peciolus ή petioles είναι ο αμαρτωλός και peccata η αμαρτία. Οι Γάλλοι τον είπαν peccable και την αμαρτία péché, οι Ιταλοί αντιστοίχως peccabile & peccato, οι Ισπανοί pecable & pecado, οι Άγγλοι peccable & peccancy, αλλά και sin (=αμαρτία) και οι Γερμανοί Sünde (=αμαρτία). Τα sin & Sünde έχουν την ρίζα τους στο ελληνικό σίνις = αυτός που βλάπτει.

Και πάμε τώρα στα κοσμητικά που στολίζει η Βίβλος τους …εκλεκτούς, δια στόματος του πάσχοντος Θεανθρώπου.

Τους αποκαλεί βδελύγματα. Βδέλυγμα (=σίχαμα), εκ του βδέω (=βρωμάω, πέρδομαι, κλάνω) ή, κατ’ άλλους εκ του βδέλλω ή βδελύσσω (=απομυζώ, αμέλγω, αρμέγω, εξ ου και βδέλλα, που ρουφά το αίμα), που σημαίνει αυτόν που ουσιαστικά είναι παράσιτο, που σου ρουφάει το αίμα σαν την βδέλλα.

 

Τους λέει μετά «γεννήματα εχιδνών». Η έχιδνα είναι η οχιά, το δηλητηριώδες και ύπουλο αυτό φίδι, ετυμολογούμενη εκ της ακίς/ίδος (=η αιχμή, η μύτη). Ακίς, με α>ε και κ>χ, >έχις ή έχιδνα ή οχιά, με ε>ο.

 

Τους παρομοιάζει επίσης ως σκώληκες (=σκουλήκια). Η ετυμολογία της λέξεως είναι εκ του σκολιός (=λοξός, στραβός, κυρτός, ελικοειδής κλπ., με ρίζα του το κλάω=σπάζω) + άγω. Σκολιός, με ο>ω, + άξω (=μέλ. του άγω), με α>η, μας κάνει σκώληξ, το σιχαμερό αυτό ζούμπερο, που κινείται έρποντας λοξά.

 

Ημείς τι χρείαν έχομεν πλειόνων …κοσμητικών;

Τέτοιο ήταν από τότε, τέτοιοι και χειρότεροι και τελείως αποθρασυνθέντες εξακολουθούν να είναι και σήμερα.

 

Καλή Ανάσταση του νου (επιμένω), που θα μας προστατέψει από τις ζημίες που μας προκαλούν τα κάθε λογής δηλητηριώδη ή μη βρωμερά ερπετά τής εποχής μας.

 

Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.