Η αριστοτεχνική του ομηρικού Οδυσσέα Φ.1773
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ
ΑΝΑΡΩΤΙΕΤΑΙ ΚΑΝΕΙΣ:
τί απομένει να υμνήσουμε στον κεντρικό ήρωα του Ομήρου; Στο προηγούμενο άρθρο «Ο ομηρικός Οδυσσέας ως ανδρικό πρότυπο», πάντα στη ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ (φ.1772/23.12.21) , του βρήκαμε τόσα πολλά:
ο απόλυτος τζέντλεμαν, ο εκλεκτός των γυναικών, ο φιλέταιρος, ο αναμφισβήτητου κύρους.
Και δεν είπαμε τίποτα για τις πολεμικές αρετές του, τη ρητορική του δεινότητα, την ετοιμότητά του, τις διπλωματικές του αρετές -και τόσα άλλα.
Κι όλα αυτά, να μην σκιάζονται και τόσο από τα λάθη του και τα ολισθήματά του. Το ότι είναι ικανός για το καλύτερο και για το χειρότερο, άλλωστε, είναι κ-αι στοιχείο της γοητείας του.
Γιατί, πάνω απ’ όλα, είναι αυτός που μαθαίνει [και] από τα λάθη του. Ο πολύμητις. Έτσι έβαλε μυαλό, έτσι νόστησε, έτσι νίκησε.
ΑΠΟΜΕΝΕΙ, ΛΟΙΠΟΝ, να δούμε λίγο πιό προσεκτικά την άφθαστη ικανότητά του στις διαπροσωπικές σχέσεις. Τόσο απέναντι σε φίλους, όσο και απέναντι σε αντιπάλους, βασίζεται στην ιδιαιτέρως ανεπτυγμένη ικανότητά του να βλέπει τα πράγματα «με τα μάτια» του άλλου.
Αντιλαμβάνεται τόσο την πλεονεκτική θέση του, όσο και την -σπανίως- μειονεκτική. Αντιλαμβάνεται τα συναισθήματα που εμπνέει -είτε θετικά, είτε αρνητικά.
Ξέρει καλά τον άλλον. Έτσι μάχεται, έτσι γοητεύει.
ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΠΑΡΑΓΝΩΡΙΣΜΕΝΗ δεξιότητά του.
Αν, λόγου χάριν, ερωτηθεί φιλόλογος «Πώς κατάφερε ο Οδυσσέας και έφυγε από την Ωγυγία της θεάς Καλυψούς;», η απάντηση θα είναι κάτι σαν «Μα ήταν απόφαση του συμβουλίου των θεών». Δεν δείχνει να έχει ασχοληθεί η Γραμματεία με το πώς κατάφερε να μεταφέρει τα συναισθήματά του στη θεά που «τον είχε μη στάξει και μη βρέξει».
Ούτε, μάλλον, έχει εντοπισθεί ο ευφυέστατος τρόπος με τον οποίο την βοήθησε να ξεπεράσει τα δικά της συναισθήματα αποχωρισμού, όταν πλέον ήταν φανερό ότι είχε αποφασίσει να τον αφήσει να φύγει.
«Δεν βάζω πόδι σε πλωτή, χωρίς κι εσύ να θέλεις» -το οφθαλμοφανέστερο.
Ποιό συμβούλιο των θεών; ποιός αγγελιαφόρος Ερμής; Μόνος του κέρδισε την ελευθερία του, όταν πήρε την ώριμη απόφασή του να γυρίσει στην Ιθάκη. Με κομψό τρόπο.
Η ΙΔΙΑ ΠΑΡΑΓΝΩΡΙΣΗ, της ίδιας δεξιότητας, και ίσως ακόμη πιό έντονα, φαίνεται να υπάρχει και ως προς την Ελένη. Η πρωταγωνίστρια για την οποία ο μέγας ποιητής δεν τολμά να αποδώσει ούτε ένα (1) επίθετο. Περιττεύει, προφανώς, οποιοσδήποτε επιθετικός προσδιορισμός.
Η Ελένη, λοιπόν, έχει κι αυτή ανεπτυγμένη την ενσυναίσθηση. Αυτή η δεξιότητα της είναι πολύτιμη, προκειμένου κατ’ ουσίαν να επιβιώσει. Εξασφαλίζει τη σταθερή απόφαση του αντραδελφού της Έκτορα να την υπερασπισθεί. Εξασφαλίζει και την συμπάθεια των υπολοίπων, όταν πιά τον μοιρολογεί εις επήκοον όλων.
ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΟ ΒΑΣΙΚΟ ΘΕΜΑ μας, αξίζει να δούμε πόσο έχει παραγνωρισθεί αυτή η διάσταση στην ανάγνωση του Εθνικού μας Έπους. Τουτέστιν:
Πόσο έχει προσεχθεί η συναισθηματική σοφία του Οδυσσέα. Το εθνικό μας ψυχογράφημα;
Αν ρωτήσουμε, πάλι, «Πώς απέκρουσε ο Οδυσσέας τις προτάσεις της Φαιακίδας βασιλοπούλας Ναυσικάς;», η απάντηση μάλλον θα είναι ξανά απορία. Δεν φαίνεται να έχει πολυπροσεχθεί καν η ευθεία πρόταση γάμου από τον βασιλιά Αλκίνοο. Πόσο μάλλον, η σαφής πλην έμμεση πρόταση της βασίλισσας Αρήτης.
ΣΤΗΝ ΙΘΑΚΗ ΠΙΑ, το κρίσιμο ζήτημα θα είναι ο αναγνωρισμός του. Σε άλλους πρέπει να φανερωθεί, αλλά στον κατάλληλο χρόνο. Από άλλους πρέπει να κρυφτεί, για όσο χρειάζεται. Σε όλα αυτά, θα αποδειχθεί πολύτροπος. Μία ακόμη βασική ομηρική λέξη, που -2.800 χρόνια μετά!δεν χρειάζεται μετάφραση.
ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΨΑΞΕΙ ΚΑΝΕΙΣ στο ποίημα τα μυστικά των αλλεπάλληλων αναγνωρισμών του. Πώς δεν τον κατάλαβαν οι μνηστήρες, πώς τον κατάλαβαν αργά. Στην άλλη άκρη, ο πιστός του σκύλος Άργος: τον αναγνωρίζει αμέσως, και -ήσυχος πιά- πεθαίνει.
Αλλιώς, λοιπόν, θα φανερωθεί στους ανθρώπους του, αλλιώς στο γιό του, αλλιώς στο γέρο πατέρα του.
Καθένας καταλαβαίνει με άλλο τρόπο, καθώς έχει διαφορετική αντίληψη του αναπάντεχου, αλλά και διαφορετική ψυχολογία. Το ίδιο σημάδι, η ουλή στο πόδι του, για άλλους λειτουργεί αυτομάτως, ενώ για άλλους δεν λέει κάτι.
Η ΕΛΕΝΗ, ΟΙΚΟΔΕΣΠΟΙΝΑ πιά στη Σπάρτη, θα αναγνωρίσει όχι τον Οδυσσέα, αλλά τον Τηλέμαχο. Αναπάντεχο επισκέπτη του παλατιού της, θα τον αναγνωρίσει αβίαστα, από την ομοιότητα με τον πατέρα του. Εκεί, θα διηγηθεί ότι είχε αναγνωρίσει και τον Οδυσσέα στην Τροία, όταν μπήκε στο κάστρο μεταμφιεσμένος ζητιάνος.
Κάπου εκεί, θα κρύψει επιμελώς ο Ποιητής και την δραματική έκκληση της απόλυτης γυναίκας: «κέλεται δέ με θυμός» (Ν.Καζαντζάκης: μα να μιλήσω θέλω). Τί πιό επίκαιρο;
Η ΠΡΩΤΟΞΑΔΕΡΦΗ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ, θα βρεθεί στην άλλη άκρη -και σε αυτό το θέμα. Όχι μόνον δεν θα αναγνωρίσει τον άντρα της από τη χαρακτηριστική ουλή στο πόδι, αλλά ούτε καν θα την πείσουν ο γιός της κι η βάγια της. Τα ίδια της τα μάτια.
Προφανώς, δεν υστερούσε σε αναγνωριστική ικανότητα. Το πρόβλημά της ήταν καθαρά ψυχολογικό. Το απόγειο της ποιητικής μεγαλοφυΐας του Ομήρου, πάντα κατά την ταπεινή μου άποψη, είναι η ανάγλυφη περιγραφή του γιγαντιαίου μετεωρισμού συναισθημάτων της γνωστικής βασίλισσας της Ιθάκης.
ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ, μαθαίνοντας ξαφνοξυπνημένη τα νέα από την πιστή της βάγια Ευρύκλεια, θα πετάξει από τη χαρά της. Αμέσως μετά, μαθαίνοντας και για τη μνηστηροφονία, θα αρνηθεί να πιστέψει. Θα φθάσει να αγριομιλήσει στη βάγια της.
Καθώς οι κουβέντες τρίτων θα αποδειχθούν ανίσχυρες να πείσουν, η λύση θα δοθεί τελικά μεταξύ των δυό τους. Και εκεί ακριβώς είναι η αριστοτεχνική.
ΠΟΛΛΕΣ ΝΟΜΙΖΟΥΝ ότι αρκεί η απλή ανάγνωση της πανέμορφης ψ ραψωδίας της Οδύσσειας. Λεκτικά, πράγματι φαίνεται να έπεισε την αγχωμένη οικοδέσποινα το ότι ο Οδυσσέας ήξερε το μυστικό του ακίνητου κρεβατιού. Σαν δηλαδή να πείσθηκε επί τέλους από λογικά επιχειρήματα.
Κρίνοντας από γνώμες καλών διαδικτυακών φιλενάδων μου, η εξήγηση αρκεί να διατυπωθεί για να πείσει. Και χρειάζεται να ρίξουμε μία -έστω κλεφτήματιά στο πρωτότυπο, για να βρούμε το κρίσιμο μη λεκτικό σήμα που εξέπεμψε ο Οδυσσέας στη γυναίκα της ζωής του.
Είχε προετοιμάσει το κλίμα αποβραδίς. Είχε ανασύρει τη θύμιση, ζωντανεύοντας εικόνες και αναμνήσεις -με ψέματα κι αλήθειες ανάκατα. Και είχε καταφέρει να κοιμηθεί «μακριά της», αλλά τόσο κοντά της.
Και μετά από 20 ολόκληρα χρόνια.
Ο Οδυσσέας, τελείως αυθόρμητα, θα δώσει το αλάθητο σημάδι. Θα είναι -πολύ απλά- ο εαυτός του. Έξαλλος από θυμό, στην ιδέα πως κάποιος άλλος μπήκε στην κρεβατοκάμαρά του, έχει την αντίδραση που μόνον αυτός θα μπορούσε να έχει για την ΠΗΝΕΛΟΠΗ.
Διμηνιό 23 Δεκεμβρίου 2021
Η αριστοτεχνική του ομηρικού Οδυσσέα
 |
Γράφει ο Κώστας Τζαναβάρας * |
ΑΝΑΡΩΤΙΕΤΑΙ ΚΑΝΕΙΣ:
τί απομένει να υμνήσουμε στον κεντρικό ήρωα του Ομήρου; Στο προηγούμενο άρθρο «Ο ομηρικός Οδυσσέας ως ανδρικό πρότυπο», πάντα στη ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ (φ.1772/23.12.21) , του βρήκαμε τόσα πολλά:
ο απόλυτος τζέντλεμαν, ο εκλεκτός των γυναικών, ο φιλέταιρος, ο αναμφισβήτητου κύρους.
Και δεν είπαμε τίποτα για τις πολεμικές αρετές του, τη ρητορική του δεινότητα, την ετοιμότητά του, τις διπλωματικές του αρετές -και τόσα άλλα.
Κι όλα αυτά, να μην σκιάζονται και τόσο από τα λάθη του και τα ολισθήματά του. Το ότι είναι ικανός για το καλύτερο και για το χειρότερο, άλλωστε, είναι κ-αι στοιχείο της γοητείας του.
Γιατί, πάνω απ’ όλα, είναι αυτός που μαθαίνει [και] από τα λάθη του. Ο πολύμητις. Έτσι έβαλε μυαλό, έτσι νόστησε, έτσι νίκησε.
ΑΠΟΜΕΝΕΙ, ΛΟΙΠΟΝ, να δούμε λίγο πιό προσεκτικά την άφθαστη ικανότητά του στις διαπροσωπικές σχέσεις. Τόσο απέναντι σε φίλους, όσο και απέναντι σε αντιπάλους, βασίζεται στην ιδιαιτέρως ανεπτυγμένη ικανότητά του να βλέπει τα πράγματα «με τα μάτια» του άλλου.
Αντιλαμβάνεται τόσο την πλεονεκτική θέση του, όσο και την -σπανίως- μειονεκτική. Αντιλαμβάνεται τα συναισθήματα που εμπνέει -είτε θετικά, είτε αρνητικά.
Ξέρει καλά τον άλλον. Έτσι μάχεται, έτσι γοητεύει.
ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΠΑΡΑΓΝΩΡΙΣΜΕΝΗ δεξιότητά του.
Αν, λόγου χάριν, ερωτηθεί φιλόλογος «Πώς κατάφερε ο Οδυσσέας και έφυγε από την Ωγυγία της θεάς Καλυψούς;», η απάντηση θα είναι κάτι σαν «Μα ήταν απόφαση του συμβουλίου των θεών». Δεν δείχνει να έχει ασχοληθεί η Γραμματεία με το πώς κατάφερε να μεταφέρει τα συναισθήματά του στη θεά που «τον είχε μη στάξει και μη βρέξει».
Ούτε, μάλλον, έχει εντοπισθεί ο ευφυέστατος τρόπος με τον οποίο την βοήθησε να ξεπεράσει τα δικά της συναισθήματα αποχωρισμού, όταν πλέον ήταν φανερό ότι είχε αποφασίσει να τον αφήσει να φύγει.
«Δεν βάζω πόδι σε πλωτή, χωρίς κι εσύ να θέλεις» -το οφθαλμοφανέστερο.
Ποιό συμβούλιο των θεών; ποιός αγγελιαφόρος Ερμής; Μόνος του κέρδισε την ελευθερία του, όταν πήρε την ώριμη απόφασή του να γυρίσει στην Ιθάκη. Με κομψό τρόπο.
Η ΙΔΙΑ ΠΑΡΑΓΝΩΡΙΣΗ, της ίδιας δεξιότητας, και ίσως ακόμη πιό έντονα, φαίνεται να υπάρχει και ως προς την Ελένη. Η πρωταγωνίστρια για την οποία ο μέγας ποιητής δεν τολμά να αποδώσει ούτε ένα (1) επίθετο. Περιττεύει, προφανώς, οποιοσδήποτε επιθετικός προσδιορισμός.
Η Ελένη, λοιπόν, έχει κι αυτή ανεπτυγμένη την ενσυναίσθηση. Αυτή η δεξιότητα της είναι πολύτιμη, προκειμένου κατ’ ουσίαν να επιβιώσει. Εξασφαλίζει τη σταθερή απόφαση του αντραδελφού της Έκτορα να την υπερασπισθεί. Εξασφαλίζει και την συμπάθεια των υπολοίπων, όταν πιά τον μοιρολογεί εις επήκοον όλων.
ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΟ ΒΑΣΙΚΟ ΘΕΜΑ μας, αξίζει να δούμε πόσο έχει παραγνωρισθεί αυτή η διάσταση στην ανάγνωση του Εθνικού μας Έπους. Τουτέστιν:
Πόσο έχει προσεχθεί η συναισθηματική σοφία του Οδυσσέα. Το εθνικό μας ψυχογράφημα;
Αν ρωτήσουμε, πάλι, «Πώς απέκρουσε ο Οδυσσέας τις προτάσεις της Φαιακίδας βασιλοπούλας Ναυσικάς;», η απάντηση μάλλον θα είναι ξανά απορία. Δεν φαίνεται να έχει πολυπροσεχθεί καν η ευθεία πρόταση γάμου από τον βασιλιά Αλκίνοο. Πόσο μάλλον, η σαφής πλην έμμεση πρόταση της βασίλισσας Αρήτης.
ΣΤΗΝ ΙΘΑΚΗ ΠΙΑ, το κρίσιμο ζήτημα θα είναι ο αναγνωρισμός του. Σε άλλους πρέπει να φανερωθεί, αλλά στον κατάλληλο χρόνο. Από άλλους πρέπει να κρυφτεί, για όσο χρειάζεται. Σε όλα αυτά, θα αποδειχθεί πολύτροπος. Μία ακόμη βασική ομηρική λέξη, που -2.800 χρόνια μετά!δεν χρειάζεται μετάφραση.
ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΨΑΞΕΙ ΚΑΝΕΙΣ στο ποίημα τα μυστικά των αλλεπάλληλων αναγνωρισμών του. Πώς δεν τον κατάλαβαν οι μνηστήρες, πώς τον κατάλαβαν αργά. Στην άλλη άκρη, ο πιστός του σκύλος Άργος: τον αναγνωρίζει αμέσως, και -ήσυχος πιά- πεθαίνει.
Αλλιώς, λοιπόν, θα φανερωθεί στους ανθρώπους του, αλλιώς στο γιό του, αλλιώς στο γέρο πατέρα του.
Καθένας καταλαβαίνει με άλλο τρόπο, καθώς έχει διαφορετική αντίληψη του αναπάντεχου, αλλά και διαφορετική ψυχολογία. Το ίδιο σημάδι, η ουλή στο πόδι του, για άλλους λειτουργεί αυτομάτως, ενώ για άλλους δεν λέει κάτι.
Η ΕΛΕΝΗ, ΟΙΚΟΔΕΣΠΟΙΝΑ πιά στη Σπάρτη, θα αναγνωρίσει όχι τον Οδυσσέα, αλλά τον Τηλέμαχο. Αναπάντεχο επισκέπτη του παλατιού της, θα τον αναγνωρίσει αβίαστα, από την ομοιότητα με τον πατέρα του. Εκεί, θα διηγηθεί ότι είχε αναγνωρίσει και τον Οδυσσέα στην Τροία, όταν μπήκε στο κάστρο μεταμφιεσμένος ζητιάνος.
Κάπου εκεί, θα κρύψει επιμελώς ο Ποιητής και την δραματική έκκληση της απόλυτης γυναίκας: «κέλεται δέ με θυμός» (Ν.Καζαντζάκης: μα να μιλήσω θέλω). Τί πιό επίκαιρο;
Η ΠΡΩΤΟΞΑΔΕΡΦΗ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ, θα βρεθεί στην άλλη άκρη -και σε αυτό το θέμα. Όχι μόνον δεν θα αναγνωρίσει τον άντρα της από τη χαρακτηριστική ουλή στο πόδι, αλλά ούτε καν θα την πείσουν ο γιός της κι η βάγια της. Τα ίδια της τα μάτια.
Προφανώς, δεν υστερούσε σε αναγνωριστική ικανότητα. Το πρόβλημά της ήταν καθαρά ψυχολογικό. Το απόγειο της ποιητικής μεγαλοφυΐας του Ομήρου, πάντα κατά την ταπεινή μου άποψη, είναι η ανάγλυφη περιγραφή του γιγαντιαίου μετεωρισμού συναισθημάτων της γνωστικής βασίλισσας της Ιθάκης.
ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ, μαθαίνοντας ξαφνοξυπνημένη τα νέα από την πιστή της βάγια Ευρύκλεια, θα πετάξει από τη χαρά της. Αμέσως μετά, μαθαίνοντας και για τη μνηστηροφονία, θα αρνηθεί να πιστέψει. Θα φθάσει να αγριομιλήσει στη βάγια της.
Καθώς οι κουβέντες τρίτων θα αποδειχθούν ανίσχυρες να πείσουν, η λύση θα δοθεί τελικά μεταξύ των δυό τους. Και εκεί ακριβώς είναι η αριστοτεχνική.
ΠΟΛΛΕΣ ΝΟΜΙΖΟΥΝ ότι αρκεί η απλή ανάγνωση της πανέμορφης ψ ραψωδίας της Οδύσσειας. Λεκτικά, πράγματι φαίνεται να έπεισε την αγχωμένη οικοδέσποινα το ότι ο Οδυσσέας ήξερε το μυστικό του ακίνητου κρεβατιού. Σαν δηλαδή να πείσθηκε επί τέλους από λογικά επιχειρήματα.
Κρίνοντας από γνώμες καλών διαδικτυακών φιλενάδων μου, η εξήγηση αρκεί να διατυπωθεί για να πείσει. Και χρειάζεται να ρίξουμε μία -έστω κλεφτήματιά στο πρωτότυπο, για να βρούμε το κρίσιμο μη λεκτικό σήμα που εξέπεμψε ο Οδυσσέας στη γυναίκα της ζωής του.
Είχε προετοιμάσει το κλίμα αποβραδίς. Είχε ανασύρει τη θύμιση, ζωντανεύοντας εικόνες και αναμνήσεις -με ψέματα κι αλήθειες ανάκατα. Και είχε καταφέρει να κοιμηθεί «μακριά της», αλλά τόσο κοντά της.
Και μετά από 20 ολόκληρα χρόνια.
Ο Οδυσσέας, τελείως αυθόρμητα, θα δώσει το αλάθητο σημάδι. Θα είναι -πολύ απλά- ο εαυτός του. Έξαλλος από θυμό, στην ιδέα πως κάποιος άλλος μπήκε στην κρεβατοκάμαρά του, έχει την αντίδραση που μόνον αυτός θα μπορούσε να έχει για την ΠΗΝΕΛΟΠΗ.
Διμηνιό 23 Δεκεμβρίου 2021
* Ο Κώστας Τζαναβάρας Α.Τ.Μ. – Ε.Μ.Π., σύμβουλος μηχανικός και μελετητής δημοσίων έργων, πάροχος γενικών τεχνικών και επιστημονικών συμβουλών, ktzanavaras@ otenet.gr.
Αφήστε ένα σχόλιο