Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1857)

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά -68

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

Είχα σκεφθεί προς στιγμήν να ασχοληθώ και πάλι με τα τραγικά φαινόμενα που έπληξαν την πατρίδα μας αλλά όχι, δεν θα το κάνω. Δεν ωφελεί να επενδύω στο συναίσθημα και να ετυμολογώ πιασάρικες λέξεις. Άλλωστε η γλώσσα μας είναι τόσο πλούσια που ό,τι κι αν διαλέξω θα έχει τρομερό ενδιαφέρον για όσους παρακολουθούν την στήλη μου.

Πηγαίνοντας στην λαϊκή έβλεπα μεταξύ των άλλων και κάποια βολβοειδή, όπως κρεμμύδια, κοκκινογούλια ή παντζάρια (τεύτλα) και σκέφτηκα να ψάξω την ετυμολογία τους.

Βρήκα, που λέτε, περίφημα πράγματα.

Το κρεμμύδι ή κρομμύδι ή κρόμυον ή κρόμμυον είναι σύνθετη λέξη εκ του κράς-κρατός (=η κεφαλή, το κρανίο, καρ >κρας, με αρ>ρα) + μύω (=κλείνω). Κρας+μύω >κρό-μυον, με α>ο, αυτό δηλαδή το βολβοειδές, που μοιάζει με κεφάλι και είναι κλεισμένο στην γη. Η γραφή με δύο μ έχει και τρίτο συνθετικό, την ρίζα μα- (ρήμα μα-στάζω =τρέφω δια του μαστού). Κρόμυ-μα(ον) >κρόμμαον >κρόμμυον, με α>υ. Στο κρεμμύδι είχαμε ο>ε.

Σε κάποιες από τις λατινογενείς γλώσσες η ελληνική ρίζα είναι ο αριθμός εις (ένα), ο ενικός. Οι Λατίνοι τον είπαν unius (=μοναδικός), οι Γάλλοι oignon, οι Ισπανοί bulbo (εκ του βολβός) και οι Άγγλοι onion. Η έννοια είναι πως το κρεμμύδι έχει ένα μοναδικό, απομονωμένο βολβό, σε αντίθεση π.χ. με το σκό-ροδον >σκόρδον, που έχει πολλούς λοβούς.

Ένα άλλο βολβοειδές φυτό είναι ο περίφημος κρόκος, που έχει την ίδια ρίζα, κρας >κρατός >κροτός (α>ο), >κρόκος (τ>κ).

Κρόκο ονομάζουμε και το κίτρινο μέσα μέρος του αυγού, ως εκ του σχήματός του. Παράγωγο του κρόκου είναι η κροκάλη-κροκάλα, το πλυμένο χοντρό χαλίκι, με δεύτερο συνθετικό την αλς-αλός (=η θάλασσα).

Επίσης ο κροκόδειλος, με δεύτερο συνθετικό το ρήμα δείρω, με ρ>λ, προερχόμενο εκ του δάω, δέω (=δένω, εκ του συνδετικού μορίου, δε), τα δεσμά, το δέρμα (σ>ρ), δέρω, δείρω, δαίρω (ει>αι). Ο κροκόδειλος λέγεται έτσι λόγω του χρώματός του, κυρίως του κάτω μέρους της κοιλιάς του.

Το παντζάρι λέγεται επιστημονικώς τεύτλο και πρόκειται επίσης για κατακόκκινο βολβό. Όσο κι αν σας φαίνεται περίεργο, η λέξη προέρχεται από περίεργο αναγραμματισμό του ευτελούς. Ευ+τέλος >ευτελής >τεύτλον. Δεν μπορώ να πω πως το τεύτλο είναι ένας ευτελής βολβός αλλά οι αρχαίοι όλο και κάτι παραπάνω θα ήξεραν για να του δώσουν τέτοιο …μπερδεμένο όνομα.

«Σκόρδον το ελληνικόν, σκόρδον το φλογοβόλον»!! Ήταν η περίφημη ατάκα του αείμνηστου κωμικού μας, Θανάση Βέγγου, θέλοντας να δηλώσει το πόσο έντονη μυρωδιά είχε το θαυματουργό αυτό βολβοειδές, που μέχρι φωτιές άναβε.

Το σκόρδο προέρχεται εκ του ρήματος κεδάω (=θραύω σε δύο, διασπώ) και προσέξτε τις μεταπλάσεις μέχρι να γίνει σκόρδο. Κεδάω, με κ>χ και ε>ι, γίνεται σχίδιω >σχίζω, με δι>ζ. Εκ του σχίζω η σχελίς και με χ>κ, η σκελίς ή σκελίδιον ή σκελίδα ή σκλίδα, όπως λέμε τον ένα λοβό του σκόρδου. Μετά, σχελίδιον, με ε>ο και λ>ρ, σκόριδον, σκόρδον, αυτό που έχει πολλές σκελίδες, πολλά κομμάτια, πολλούς λοβούς.

Ο λοβός όμως πόθεν; Εκ του ρήματος λέπω (εκ του λείπω, διότι σημαίνει αφαιρώ τον φλοιό ή το κέλυφος, ξεφλουδίζω, γδέρνω), ρήμα που μας έδωσε τον λοπό, με ε>ο, που σημαίνει την φλούδα, τον φλοιό. Με π>β έχουμε τον λοβό, ένα εκ των ξεφλουδισμένων τμημάτων του σκόρδου ή, όταν το χρησιμοποιούμε για τους πνεύμονες, εννοούμε το ένα ξεγυμνωμένο κομμάτι. Δεξιός ή αριστερός λοβός.