Η μαγεία της ετυμολογίας /Φ.1804
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
|
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά -16
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
Θα δούμε σήμερα κάποιες λεπτές διαφορές λέξεων, που εκ πρώτης όψεως φαίνονται ίδιες, αλλά δεν είναι. Το μεγαλείο, άλλωστε, και η μοναδικότητα της ελληνικής γλώσσας είναι ακριβώς αυτές οι πολύ λεπτές εννοιολογικές διαφορές.
Ας αρχίσουμε από το επίθετο συνετός, που σημαίνει τον φρόνιμο. Είναι σύνθετο εκ του συν+ετός. Το ετός είναι ρηματικό επίθετο του πολύ σπουδαίου δασυνόμενου ρήματος ίημι (=θέτω σε κίνηση, εξακοντίζω, πέμπω, σπεύδω, προφέρω, αποστέλλω, κάνω κάτι να πέσει κάτω, αναβλύζω). Ο Αμμώνιος εισφέρει μια έξυπνη λεπτομέρεια με την φράση του: «Σοφός και συνετός διαφέρει: Ο σοφός και συνετός εστι. Ο δε συνετός, ου πάντως σοφός».
Λέξεις της καθομιλουμένης ανευρίσκονται επίσης, έχοντας στον κορμό τους το εν λόγω ρηματικό επίθετο. Ο κάθετος, εκ του κατά+ (δασ.)ετός, αυτός που κινείται ορμητικώς από πάνω προς τα κάτω, με τροπή του τ>θ, και ο άνετος (άνω+ετός). Ομοίως το καθήκον, εκ του κατά+ήκω (αόριστος του ίημι) αλλά και αν-ήκω, η άν-εσις, ο προσ-ετός >προσιτός (ε>ι), η εν-εσία >ένεσις, η ύφεσις (υπό+έσις), η άφεσις (από +έσις), η αφετηρία, η έφεσις (επί+έσις), ο εφέτης… Το επίθετο σοφός έχει επικρατήσει να σημαίνει αυτόν ο οποίος ασχολείται και κατέχει θεωρίες, ιδέες, μυστικισμούς. Κι όμως οι αρχαίοι ήταν ακριβείς σ’ αυτό που εννοούσαν, δημιουργώντας την λέξη εκ του δασυνόμενου ρήματος, άπτω (=εγγίζω, προσαρμόζω, προσδένω κάτι σε κάτι άλλο, ενώνω, πιάνω, επί φωτιάς), το οποίο με τις κατάλληλες εναλλαγές έγινε σοφός: Η δασεία του άπτω, έγινε σ, το α>ο και το π>φ. Με την λέξη, λοιπόν, σοφία οι αρχαίοι Έλληνες εννοούσαν την ενασχόληση με απτά, με συγκεκριμένα πράγματα, κυρίως με τις τέχνες και τις επιστήμες.
Ένα πολύ σπουδαίο επίθετο είναι ο φρόνιμος και σημαίνει αυτόν που διαθέτει φρόνηση.
H Φρόνηση, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αποτελεί μία από τις τρεις διανοητικές Αρετές, με τις άλλες δύο να είναι η Σωφροσύνη και η Σοφία, και θεωρεί ότι η λειτουργία της κρίνεται απαραίτητη σε έναν άνθρωπο που επιθυμεί να χρησιμοποιεί σωστά το μυαλό του. Πάμε τώρα στον άλλο μεγάλο τής αρχαιοελληνικής γραμματείας, τον Πλάτωνα, και στον περίφημο διάλογό του, τον Κρατύλο (411d), όπου γράφει σχετικώς: «ἡ φρόνησις, φορᾶς γάρ ἐστι καὶ ῥοῦ νόησις», δηλαδή, «η φρόνηση διακρίνεται από κίνηση των σκέψεων του νου και της ροής», φράση που πρακτικώς σημαίνει πως δεν μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο σκέψης μας, χωρίς την λειτουργία της διανοητικής αρετής της Φρόνησης. Η Φρόνησις όμως προέρχεται εκ του φρην-φρενός (κοινώς τα …φρένα), που θα πει ο νους, η καρδιά, η αίσθηση, η συνείδηση, τα μέρη γύρω από την καρδιά, το στήθος, ως έδρα των διανοητικών δυνάμεων, των παθών, της αντίληψης, του σκέπτεσθαι. Ορθώς ο λαός μας χρησιμοποιεί την λέξη στο αυτοκίνητο, για να δηλώσει το «μυαλό», που συγκρατεί το όχημα, όταν πάει να παρεκτραπεί. Η φρην τώρα προέρχεται εκ του ρήματος φράζω (=σκέφτομαι, επινοοώ, συμβουλεύω, πιστεύω), με τις αλλαγές του α>η και του η>ε.
Και κλείνω με την τρίτη κατά Αριστοτέλη Αρετή, την Σωφροσύνη, όπου και πάλι εμπεριέχεται η λέξη φρην, αφού έχει προηγηθεί το ηχομιμητικό ρήμα σαόω>σώω>σώζω (=διασώζω, διατηρώ ζωντανό, διαφυλάττω): Σαόω + φρην >σώφρων, αυτός, δηλαδή που «διασώζει», προστατεύει από θάνατο την φρένα, τον νου, άρα αυτός που προσέχει πάρα πολύ καλά και χρησιμοποιεί απολύτως το μυαλό του.
Σαν το παρλιακό, που παίζει με τις ζωές μας…
Ας αρχίσουμε από το επίθετο συνετός, που σημαίνει τον φρόνιμο. Είναι σύνθετο εκ του συν+ετός. Το ετός είναι ρηματικό επίθετο του πολύ σπουδαίου δασυνόμενου ρήματος ίημι (=θέτω σε κίνηση, εξακοντίζω, πέμπω, σπεύδω, προφέρω, αποστέλλω, κάνω κάτι να πέσει κάτω, αναβλύζω). Ο Αμμώνιος εισφέρει μια έξυπνη λεπτομέρεια με την φράση του: «Σοφός και συνετός διαφέρει: Ο σοφός και συνετός εστι. Ο δε συνετός, ου πάντως σοφός».
Λέξεις της καθομιλουμένης ανευρίσκονται επίσης, έχοντας στον κορμό τους το εν λόγω ρηματικό επίθετο. Ο κάθετος, εκ του κατά+ (δασ.)ετός, αυτός που κινείται ορμητικώς από πάνω προς τα κάτω, με τροπή του τ>θ, και ο άνετος (άνω+ετός). Ομοίως το καθήκον, εκ του κατά+ήκω (αόριστος του ίημι) αλλά και αν-ήκω, η άν-εσις, ο προσ-ετός >προσιτός (ε>ι), η εν-εσία >ένεσις, η ύφεσις (υπό+έσις), η άφεσις (από +έσις), η αφετηρία, η έφεσις (επί+έσις), ο εφέτης… Το επίθετο σοφός έχει επικρατήσει να σημαίνει αυτόν ο οποίος ασχολείται και κατέχει θεωρίες, ιδέες, μυστικισμούς. Κι όμως οι αρχαίοι ήταν ακριβείς σ’ αυτό που εννοούσαν, δημιουργώντας την λέξη εκ του δασυνόμενου ρήματος, άπτω (=εγγίζω, προσαρμόζω, προσδένω κάτι σε κάτι άλλο, ενώνω, πιάνω, επί φωτιάς), το οποίο με τις κατάλληλες εναλλαγές έγινε σοφός: Η δασεία του άπτω, έγινε σ, το α>ο και το π>φ. Με την λέξη, λοιπόν, σοφία οι αρχαίοι Έλληνες εννοούσαν την ενασχόληση με απτά, με συγκεκριμένα πράγματα, κυρίως με τις τέχνες και τις επιστήμες.
Ένα πολύ σπουδαίο επίθετο είναι ο φρόνιμος και σημαίνει αυτόν που διαθέτει φρόνηση.
H Φρόνηση, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αποτελεί μία από τις τρεις διανοητικές Αρετές, με τις άλλες δύο να είναι η Σωφροσύνη και η Σοφία, και θεωρεί ότι η λειτουργία της κρίνεται απαραίτητη σε έναν άνθρωπο που επιθυμεί να χρησιμοποιεί σωστά το μυαλό του. Πάμε τώρα στον άλλο μεγάλο τής αρχαιοελληνικής γραμματείας, τον Πλάτωνα, και στον περίφημο διάλογό του, τον Κρατύλο (411d), όπου γράφει σχετικώς: «ἡ φρόνησις, φορᾶς γάρ ἐστι καὶ ῥοῦ νόησις», δηλαδή, «η φρόνηση διακρίνεται από κίνηση των σκέψεων του νου και της ροής», φράση που πρακτικώς σημαίνει πως δεν μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο σκέψης μας, χωρίς την λειτουργία της διανοητικής αρετής της Φρόνησης. Η Φρόνησις όμως προέρχεται εκ του φρην-φρενός (κοινώς τα …φρένα), που θα πει ο νους, η καρδιά, η αίσθηση, η συνείδηση, τα μέρη γύρω από την καρδιά, το στήθος, ως έδρα των διανοητικών δυνάμεων, των παθών, της αντίληψης, του σκέπτεσθαι. Ορθώς ο λαός μας χρησιμοποιεί την λέξη στο αυτοκίνητο, για να δηλώσει το «μυαλό», που συγκρατεί το όχημα, όταν πάει να παρεκτραπεί. Η φρην τώρα προέρχεται εκ του ρήματος φράζω (=σκέφτομαι, επινοοώ, συμβουλεύω, πιστεύω), με τις αλλαγές του α>η και του η>ε.
Και κλείνω με την τρίτη κατά Αριστοτέλη Αρετή, την Σωφροσύνη, όπου και πάλι εμπεριέχεται η λέξη φρην, αφού έχει προηγηθεί το ηχομιμητικό ρήμα σαόω>σώω>σώζω (=διασώζω, διατηρώ ζωντανό, διαφυλάττω): Σαόω + φρην >σώφρων, αυτός, δηλαδή που «διασώζει», προστατεύει από θάνατο την φρένα, τον νου, άρα αυτός που προσέχει πάρα πολύ καλά και χρησιμοποιεί απολύτως το μυαλό του.
Σαν το παρλιακό, που παίζει με τις ζωές μας…
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας
Αφήστε ένα σχόλιο