Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ φ.1768

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 70

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης 

Καθηγητής Μουσικής

Μας μάθανε πως η χούντα είναι ένα πολίτευμα που σου στερεί τις ελευθερίες και σου επιβάλλει κανόνες και νόμους, που δεν μπορείς να παρακούσεις, γιατί «θα σε φάει η μαρμάγκα». Το ακριβώς αντίθετο, δηλαδή, της δημοκρατίας (δήμος + κράτος=ισχύς), της ισχύος του λαού, το τελειότερο και δικαιότερο πολίτευμα-επίτευγμα του ανθρώπου, που υποτίθεται πως εφαρμόζεται στις περισσότερες χώρες του πλανήτη.

Κι όμως σήμερα κάτι πολύ περίεργο συμβαίνει. Μια δυσωδία έχει απλωθεί στην παγκόσμια κοινότητα, με το πρόσχημα ενός πολύ βολικού ιού. Οι συνταγματικώς κατοχυρωμένες ελευθερίες μας πάνε περίπατο. Το μισητό «αποφασίζομεν και διατάσσομεν» έχει γίνει η καθημερινή μας καραμέλλα, η νέα μας υποχρεωτικότητα. Η γενέτειρα χώρα του ναζισμού έσυρε τον χορό σε αδιανόητες απαγορεύσεις και διαχωρισμούς πολιτών, για ν’ ακολουθήσει η χώρα που τον μετέφερε στα πέρατα του κόσμου, αιματοκυλώντας τον. «Για το καλό μας», ασφαλώς, «για να μας σώσουν». Να είστε σίγουροι πως οσονούπω το ίδιο τροπάριο θα ακολουθήσουν και άλλες πρόθυμες …δημοκρατικές χώρες.

Δυσωδία ! Το προθεματικό μόριο δυσ- προέρχεται εκ του θέματος του μέλλοντος του ρήματος δύω ( δύσ-ω ), το οποίο επί παθημάτων και παθών σημαίνει βυθίζω σε δυστυχία και πολλές φορές επέχει θέση του στερητικού αν. Το δεύτερο συνθετικό είναι η λέξη οδμή>οσμή (=μυρουδιά, όσφρηση), με παράγωγο του ρήματος εσθίω (=τρώγω, εισάγω εντός, ες+τίθημι>θέτω , με ε>ι ) και ιδιαιτέρως του θέματος του μέλλοντος ( έδ-ομαι , με ε>ο ). Συνολικώς η λέξη σημαίνει την πολύ άσχημη οσμή, την τρομερή βρώμα (όρα και φύλλο 1764).

Υποχρεωτικότητα , ωραία λέξη, κι αυτή βολική στις σημερινές …δημοκρατίες! Πρώτο συνθετικό η πρόθεση υπό (=από κάτω). Το δεύτερο είναι η λέξη χρέος, χρείος, χρεώς, χρήος (=οφειλή, αναγκαία εργασία, υπόθεση, δουλειά), παράγωγο του ρήματος χράω και ιδιαιτέρως της σημασίας του μέσου ρήματος χράομαι-χρώμαι (=μεταχειρίζομαι, εξασκώ, δοκιμάζω, υποφέρω). Άρα, η υποχρεωτικότητα είναι ο καταναγκασμός να κάνεις κάτι, είτε δίκαιο είτε άδικο. Της ίδια ρίζας είναι και το χρήμα .

Τελικώς ζούμε σε δημοκρατία; Απολαμβάνουμε την βασική αρχή της δημοκρατίας, την ελευθερία ; Το ερώτημα είναι ρητορικό αλλά η ετυμολογία της λέξεως, ελευθερία, άκρως απαραίτητη. Το Ετυμολογικόν το Μέγα και στο λήμμα ελεύθερος δίνει την ερμηνεία «παρά το ελεύθειν όπου ερά» (να πηγαίνει κάποιος όπου αγαπά, όπου επιθυμεί). Μας πληροφορεί δε πως ο Δίας ονομαζόταν και Ελευθέριος και ως ερμηνεία παραθέτει την άποψη του Διδύμου «ειώθασι δε (οι Αθηναίοι) και υπέρ ελευθερίας ιστάναι κρατήρα τω Διί, τους πολεμίους απωσάμενοι» , δηλαδή, «για την ελευθερία τους συνήθιζαν να υψώνουν κύπελλο με κρασί ως προσφορά-σπονδή στον Δία, αφού απώθησαν τους εχθρούς (τους Μήδους-Πέρσες). Εδώ υπάρχει μια άλλη προέκταση της σημασίας της λέξεως, ότι δηλαδή ελεύθερος είναι αυτός που μπορεί να απωθεί τους εχθρούς του, για να μην υποδουλωθεί. Τότε πάμε σε άλλη ετυμολογία εκ του ελαύνω (θέμα μέλλοντος, ελεύ -σομαι) + έτερος (=άλλος, ο εχθρός), αυτός δηλαδή που προσβάλλει τον εχθρό του: Ελεύ + έτερος > ελεύτερος > ελεύθερος (τ>θ).

Δείτε τώρα την ελληνική ρίζα πώς γονιμοποίησε τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Εκ του ρήματος ελεύθω, ελύθω (=έρχομαι) και με την αιολική τροπή του θ>φ προκύπτει η λέξη ελύφερος (=ελεύθερος). Οι Λατίνοι τον είπαν liber , οι Γάλλοι και οι Ισπανοί libre , οι Ιταλοί libero , οι Άγγλοι liberal , τον φιλελεύθερο και οι Γερμανοί liberal .

«Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία» , όπως θα ’λεγε κι ο Κάλβος… Τολμήστε!

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας