Ετυμολογικές προσεγγίσεις, από τον καθηγητή μουσικής Χρήστο Βλαχογιάννη

 «Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Αντί προλόγου:

Αγαπητοί αναγνώστες της ιστορικής εφημερίδας, «Η φωνή της Κορινθίας», εγκαινιάζω σήμερα μια συνεργασία με το εν λόγω έντυπο και θα επιμελούμαι την στήλη «Ετυμολογικές προσεγγίσεις». Κατάγομαι από Μεσολόγγι και ζω εκεί. Όχι, μη φανταστείτε πως είμαι φιλόλογος, γλωσσολόγος ή κάτι τέτοιο, τέλος πάντων. Η κύρια τρέλλα μου είναι η μουσική. Δάσκαλος μουσικής είμαι στο 1^ο Γυμνάσιο. Η λατρεία για την γλώσσα μου όμως με έχει κάνει …εραστή της. Ναι, όπως τ’ ακούσατε. Μιλάμε για έναν αμοιβαίο έρωτα, που κρατάει χρόνια, σαν την …κολώνια, που λέει και το άσμα, η δε μουσική μού συγχωρεί αυτήν μου την απιστία. Έχει κατανόηση, η γυναίκα!

Η μαγεία της ετυμολογίας, που λέτε, της καταγωγής, της προέλευσης, δηλαδή, των λέξεων σου ανοίγει δρόμους απίστευτους. Είναι το κλειδί, μέσω του οποίου έρχεσαι σε επαφή με την τεράστια σοφία των αρχαίων Ελλήνων, κατανοείς και θαυμάζεις συγχρόνως την δύναμη του πνεύματός τους και το τι τελικώς σημαίνει «πολιτισμός».

Αιτία αυτής μας της συνεργασίας απετέλεσε η μακρόχρονη φιλία, που διατηρώ με την Εύη Κοκκίνου, την κόρη του εκδότη, και οι ατέρμονες συζητήσεις που έχουμε κάνει σε ανύποπτους χρόνους γύρω απ’ αυτό το θέμα. Εύη, ήγγικεν η ώρα! Ξεκινάμε, λοιπόν…

Χρήστος Βλαχογιάννης

Καθηγητής Μουσικής

Η μαγεία της ετυμολογίας!...

Άνθρωπος…

Ο μέγιστος των Ελλήνων σοφών, Πλάτων

Γράφει ο Βλαχογιάννης Χρήστος  *

Ο μέγιστος των Ελλήνων σοφών, Πλάτων, στο μνημειώδες έργο του "Κρατύλος ή περί ονομάτων ορθότητος" υποστηρίζει πως το όνομα κάθε πράγματος είναι το ορθό, αυτό δηλαδή που του ταιριάζει, αφού συμπυκνώνει την απόλυτη έννοια που αυτό περικλείει. Το όνομα αυτό –λέει ο Πλάτων- έθεσε μια μεγάλη, ανώτερη και πάνσοφη δύναμη, έτσι ώστε να είναι το ορθό.

Ο Πλάτων υποστηρίζει στον εν λόγω διάλογό του, πως η έννοια κάθε λέξεως προέρχεται από την σύνθεση των εννοιών κάθε γράμματος. Άρα θεωρεί πως κάθε γράμμα έχει την δική του σημασία, που είναι συνάφεια του σχήματός του αλλά και παρατηρήσεων των πανάρχαιων εποχών που αυτό τού εδόθη. Απόλυτη σχέση, δηλαδή, σημαίνοντος και σημαινομένου (βασική αρχή της γλωσσολογίας). Μάλιστα, όταν ξεκινάει με το γράμμα "Α", προχωράει πρώτα στην εξέταση της λέξεως «άνθρωπος». Γράφει ο Πλάτων για την διαφορά μεταξύ ανθρώπων και ζώων: Τα ζώα «ων ορά ουδέν επισκοπεί ουδέν αναλογίζεται ουδέν αναθρεί, ο δε άνθρωπος άμα εώρακεν –τούτο δ’ έστιν “όπωπε”- και αναθρεί και λογίζεται τούτο ό όπωπεν. Εντεύθεν δη μόνον των θηρίων ορθώς ο άνθρωπος “άνθρωπος” ωνομάσθη αναθρών ά όπωπε» (Κρατύλος, 399 c). Που σημαίνει ότι ενώ τα άλλα ζώα, απ’ όσα βλέπουν, ουδέν εξετάζουν ούτε στοχάζονται ούτε παρατηρούν με προσοχή, ο άνθρωπος συγχρόνως και βλέπει –αυτό δε είναι το “όπωπε”- και παρατηρεί με προσοχή («αναθρεί») και στοχάζεται αυτά που έχει δει. Εξ αυτού λοιπόν μόνον ο άνθρωπος απ’ όλα τα ζώα ονομάστηκε ορθώς «άνθρωπος», γιατί εξετάζει με προσοχή (και αναλογίζεται αργότερα) όσα έχει δει.

Και πράγματι, αγαπητοί αναγνώστες, όσα κομμάτια γνώσης έχουν διατυπωθεί, έχουν προέλθει από την παρατήρηση που έκανε ο άνθρωπος, την επεξεργασία τους μετέπειτα και την αποτύπωσή τους ως συμπεράσματος. Προσέξτε, παρακαλώ, τον αρχαίο Παρακείμενο του ορώ, που χρησιμοποιεί ο Πλάτων (όπωπα), που δηλώνει πως η ικανότητα αυτή του ανθρώπου έχει ξεκινήσει κάπου στο παρελθόν και φτάνει μέχρι το πρόσφατο παρόν. Δηλαδή, πως αυτή του η ικανότητα διατηρείται διαμέσου των αιώνων και θα πάψει να υπάρχει, όταν εκλείψει ο ίδιος ο άνθρωπος. Άρα είναι ο ίδιος ο άνθρωπος που έθεσε, ως πάνσοφος δημιουργός, τα ορθά ονόματα των πραγμάτων, αφού αυτός τα παρετήρησε και τα κατέγραψε.

Υπάρχει βεβαίως και η άποψη που λέει πως η λέξη έχει προέλθει από τα συνθετικά άνω+θρώσκω, άποψη που καταγράφει και το Μέγα Ετυμολογικόν Λεξικόν, την οποία θα χαρακτήριζα παρακινδυνευμένη. Αυτήν την άποψη μαθαίναμε κι εμείς στο σχολείο. Δι’ αυτής δηλώνεται πως ο άνθρωπος ρέπει προς τα ψηλά, προς τον ουρανό, όπου βρίσκεται … ο Θεός. Και γιατί, λέω εγώ, ο Θεός, ως  πανταχού παρών, να μη βρίσκεται και στα χαμηλά. Αν υποθέσουμε πως η ετυμολογία είναι το άνω+θρώσκω (αναπηδώ), αυτό σημαίνει πως η λέξη δηλώνει διεύθυνση, κατεύθυνση προς τα πάνω. Το ον, δηλαδή, αναπηδά ή πηδά προς τα πάνω. Το ρήμα, κατά τον Πλάτωνα, είναι το αναθρόω-ώ, το οποίο ο ίδιος αποδίδει ως «παρατηρώ με προσοχή, εξετάζω», διότι έχω νουν και διαφέρω από τα άλλα ζώα. Θυμήθηκα την βιβλική φράση, "καπνός ανωθρώσκων", που δηλώνει την πορεία που κάνει ο καπνός, όταν ανεβαίνει προς τα πάνω. Ο "άνθρωπος" σε τι ακριβώς σχετίζεται μ' αυτό;

Εν κατακλείδι, προτρέπω όσους δεν έχουν διαβάσει τον εν λόγω διάλογο του Πλάτωνος να το κάνουν. Θα μείνουν έκθαμβοι!!!


*  Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος 
είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο 
και Διευθυντής Χορωδίας στο Μεσολόγγι.